CemŞİd
 

On dördüncü ve 15. yy'da yaşamışhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondalık kesirleri ilk defa kullanan
büyük Müslüman Türk matematik ve astronomi alimi.

İsmihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Cemşid bin Mes'ud bin Mahmud et-Tabib el Kaşi oluphttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif lâkabı Gı-
yaseddin'dir. On dördüncü asrın sonlarına doğru Maveraünnehir bölgesinde
bulunan Kaş şehrinde doğdu. Uluğ Bey Ziyci adlı eserin önsözündehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif 1429
senesinin sonbaharında Semerkand'da öldüğü bildirilmektedir.
Gıyaseddin Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ilk tahsiline Kaş'ta başladı. Babasıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif zamanın önde
gelen din ve fen alimlerindendi. Önce sarfhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif nahiv ve fıkıh ilmini
öğrendi. Fıkıh ilminde söz sahibi oldu. Mantıkhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif belagathttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif matematik ve
astronomi ilimlerini tam manasıyla tahsil etti. İlim aşkına uzun süren
seyahatlere çıkar ve azimli çalışırdı. 1416 senesinde Karakoyunlu
Sultanı İskender'in hizmetinde bulundu. Uluğ Bey tarafından Semerkand'a
davet edildi.

Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif önce Nasirüddin Tusi'nin eserlerini inceledi. Kutbüddin Şira-
zi'nin eserlerini tetkik ederekhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ziyadesiyle istifade etti.
Meragâ da yapılan rasathanede çalışarakhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif astronomi cetvellerini (ziycleri)
yeniden düzenleyip ortaya koydu. Böylece astronomide yeni ufukların
açılmasını sağladı.

Yıldız cetvellerinihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yeryüzünden uzaklarınıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif güneş ve ay tutulmasının he-
saplarınıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bunlann hesaplanmasında kullanılacak olan Tabak-ül-Menatık
adlı aletin yapılış ve kullanışını izah etti.
Avrupalı ilim tarihçilerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yıldızların ve gezegenlerin yörüngelerinin da-
ire şeklinde olmayiphttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Elips şeklinde olduğunun keşfini Kepler'in başarıla-
rından sayarlar. Halbukihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondan yüz sene önce Gıyaseddin Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bu ilmi
hakikatı Nüzhet-ül Hedaik adlı eserinde izah etmiş ve ortaya koymuştur. İl-
mi çalışmalan ve dirayetiylehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif fen ilimlerinde araştırınahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif gözlem ve deney
usulünün gelişmesini sağladı. 1406http://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif 1407 ve 1408 seneleri için ay tutulma-
sınm hesaplamalarını gayet hassas olarak yaptı. Ayın ve Utarid'in yörünge-
lerinin eliptik düzlemde olduğunu açıkça ispat etti. Böylecehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Keplerin bu-
nu kendine mal etme iddiası geçersiz ve asılsız kaldı.

CEMŞİD VE MATEMATİK

Günlük hayatımızda önemsiz gibi görünen bazı küçük şeyler olmasahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
çağdaş teknoloji bugün bulunduğu noktadan yüzyıllarca gerilerdehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif belki de
"solda sıfır" olurdu. Dilimizde "değersizliğin ifadesi" olan "solda sıfır deyi-
mi"http://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondalık kesirlerde virgülün solunda kalan sıfır için kullanılır.
Ondalık kesirin icat edilmediği bu dünyada; en küçük kesirli alış verişler-
den uzay teknolojisine kadar hemen hemen her alanda korkunç çetrefilli du-
rumlar yaşanırdı.

Hele bu işlemlerin Roma rakamları veya bayağı kesirlerle yapıldığını dü-
şünmek bile istemiyoruz. "Virgül"http://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yazıda da önemlidir amahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bazen olmasa da olur.
Gelgelelim matematikte virgülü kaldırmakhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif neredeyse matematiği ortadan kaldırmak
demektir. Gıyaseddin Kâşihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif astronominin yanındahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ilmi çalışmalannı daha çok ma-
tematik alanında yoğunlaştırdı. Virgülühttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif aritmetik işlemlerde ilk defa o kullandı.
İlim tarihindehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif aritmetikte ondalık kesir sisteminde virgülü ilk defa kul-
lanma şerefihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Gıyasüddin Cemşid'e aittir. Risalet'ül Muhitiyye adlı eserine
bakıldığı zamanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bu gerçek apaçık görülecektir.

ONDALIK KESİR SİSTEMİNİ BULAN BİLGİN
Aritmetikte ilk defa ondalık kesir sistemini keşfeden ve bu konuda eser
veren odur. Ondalık kesir kuralını ilk defa o kullanmışhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bunlar üzerinde top-
lamahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif çıkarmahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif çarpma ve bölmeler yapmıştır. Halbukihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondalık kesirlerin keşfihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
Simon Stefan'a atfediliyordu. 1948 senesinde Alman bilim tarihçisi Poulucaaahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
yaptığı araştırmalar sonucuhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondalık kesirlerin asıl Cemşid'in buldu-
ğunu ispatladı ve ilim alemine kabul ettirdi. Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Simon Ste-
fan'dan yüz altmış sene önce yaşamıştır. Ohttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondalık sayılar üze-
rinde dört işlemi uyguladı. Avrupâ da isehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bu sistem ancak 16.
asırdan sonra kullanılabildi. Bu konudan bahseden Risalet-ül-Muhitiyye
adlı eserindehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif daire çevresi ile yançap arasındaki oranı çok açık bir
şekilde göstermiştir. Ondalık sayılarda virgül işareti kullanmadanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
sayının tam kısmı üzerine sihah (tam sayı) kelimesini koymak suretiyle
sayının tam kısmınınhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondalık kısmından ayrıldığı ilk defa bu eserde görülür.
Onun bulduğu bu değerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif kendinden önceki matematikçilerin bulduğu de-
ğerden daha doğrudur. Ticari hesaba dair eserinde ise ondalık kesirlerde ohttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
sihah tabirleri yerine virgül kullanmıştır.

CEMŞİD VE CEBİR
Gıyüsaddin Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ayrıcahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yüksek dereceden nümerik denklemlerin
yaklaşık çözümleri konusunda orijinal buluşlarıyla da şöhret bulmuştur.
Cebirde de yeni buluşlan vardır. Bilhassa Uluğ Bey'e sunduğu "Miftah-ül
Hisap" adlı eserindehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif herhangi bir dereceden kök almalarını açıklamıştır kihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
buhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Batı ilim dünyasında ancak 300 yıl soma İsaac Newton tarafından ula-
şılabilen neticedir.

Miftah-ül Hesab adlı eserinde herhangi bir dereceden kök alma yolları-
nı hesapladı. Broom açılım olarak matematikte bilinen formülden istifade
edilerek gerçekleştirilen bu kök alma işlemlerinin keşfihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Batı aleminde
Newton a atfediliyorsa da bunu Newton'dan üç asır önce Cemşid'in buldu-
ğunu ve ilk defa binomial denklemleri çözdüğünü Derek Stewarthttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Sources
of Mathematics adlı eserinde ilim dünyasına açıklamıştır.

CEMŞİD VE TRİGONOMETRİ
Cemşid (pi) sayısının 9. rakama kadar olduğu değerini
=3http://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif1415926535898732) 1 derecelik yayın sinus değerini bugünkü değerle-
re göre 18 ondalık sayıya kadar doğru olarak hesaplamıştır.
Trigonometride "El Kâşi Eşitliği" adıyla şöhret bulan temel formül de
onun buluşudur. Trigonometrinin temel formüllerinden olan sin "Aş3 Sin
A+4 Sin 3A şeklindeki bu formül onun adıyla anılmaktadır. Aritmetik ve
trigonometride yeni keşiflerinden bahseden eserleri "Risalet-ül Muhitiyye"
ile "Risalet-ül Veter ve'l Ceyb"dir.
Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yalnızca ondalık kesrihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif kesin sonucu olmayan problemlerin yak-
laşık çözümünü ve mükerrer logaritmayı literati ve algorism) icad ediphttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Pi
sayısının gerçekten doğru bir hesaplamasını yapmakla kalmamışhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bir hesap
makinası icad eden ilk kişi olma mazhariyetine de ermiştir.

O aynı zamanda Newton'un adıyla anılan iki terimli denklemi de çözen ilk kişiydi.
Bu denklemin (a+b) n+an+cnlan-lb+cn2 an-2 b2...+cnnbn şeklinde çö-
zümühttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif onun sayılar ilmi konusunda belki en önemli Müslüman metni olan
Miftah el-hisab (aritmetiğe Anahtar) adlı kitabında yer almaktadır.
Cemşid altmışlık sayı sistemine dayanan aritmetiğe bir şahaseri olan Risalet
el-muhitiyye (çember Hakkında Kuşatıcı Risale)'nin de yazarıdır.

CEMŞİD VE ASTRONOMİ
Gıyaseddin Cemşid'in Semerkant rasathanesinin kurulmasında büyük
hizmetleri olmuştur. (1421) Rasathanenin ilk müdürü de odur.
Uluğ Bey (1394-1449)'in Ziyc'inin hazırlanmasında büyük emeği geçmiştir.

İLMİ KİŞİLİĞİ
Uluğ Beyhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ondan bahsederkenhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif "Önceki ilimlerin mükemmelleştiricisi"http://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
"Meselelerin çetrefil noktalarının çözücüsü" der ve Semerkant çevresinde
"Allâme Cemşid" unvanıyla anıldığını anlatır.
Batı bilim dünyasında 17. yüzyıl sonlarına kadar tesirini sürdüren ve yir-
minci yüzyıla kadar dikkatleri üzerine toplayan bilgini meşhur eden eserle-
ri olmuştur.
Bilhassa matematik sahasında Batı ilim dünyasının adından söz ettiği
Gıyaseddin Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif 8 ile 16. yüzyıl bilim tarihini incelediğimizde matema-
tik ve astronomi alanında en önde gelen bilgin olarak karşımıza çıkar.
Zamanında astronomi ve matematik öylesine ileri gitmişti kihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Avrupa bu
seviyeye ancak 17. yüzyıl sonlarına doğru ulaşabilmiştir.

ESERLERİ
Gıyaseddin Cemşidhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif matematik ve astronomi alanında birçok eser yazdı.
Yazdığı kitaplarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bilhassa 16 ve 17. asırda devrin ünlü ilim adamları tara-
fından uzun seneler temel müracaat kitabı olarak kullanıldı.

Eserlerinden bilinenleri şunlardır:

Risalet-ül Muhitiyye: Ondalık sayılarla ilgili kurallara ve Pi sayısının
değerine bu eserde yer verdi.
Arapça yazılan eserhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif İstanbul ve dünyanın birçok kütüphanesinde mev-
cuttur. Çeşitli yabancı dillere tercüme edilmiştir.

Kitabu Miftah-il-Hisab (Hesap Anahtarı): Bir mukaddime ile beş bölüm-
den meydana gelen eserinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif birinci bölümünde tam sayılarla hesaplamahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif
ikinci bölümünde kesirli sayılarla hesaplarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif üçüncü bölümünde astronomi-
de kullanılan hesaplarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif dördüncü bölümünde topografik alan hesaplarıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif be-
şinci bölümünde ise bilinmeyenli hesaplar anlatılmaktadır.

Risalet-ül-Kemaliye veya Süllen-üs-Sem'a (göğün dereceleri): Gök ci-
simlerinin dünyadan uzaklığıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif büyüklükleri ve boyutlarından bahseden bu
eserhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Mustafa Zeki tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir.
Yazma nüshaları İstanbul ve Avrupa kütüphanelerinde bulunmaktadır.

Kitabu-Ziye-il-Hakani fi Tekmili ziye-il-İlhani: Nasirüddin Tusi'nin
yazdığı Ziye-il-İlhani adlı eserde incelenen yıldızların koordinatlarını ken-
di rasadlarına göre düzenlemiş ve tamamlamıştır.

Nüzhet-ül-Hadaik: Kendi bulduğu Takabül-Menatık adlı bir rasat aletinden bahseder.