Terkib-i Bent

Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi düşünceler anlatılmış, toplumsal yergi niteliğinde eleştirilere yer verilmiştir.

VASITA BEYİt


Bentlerle kurulan bir nazım biçimidir. Her bent, sayısı 5-10 arasında değişen beyitlerden oluşur. Bendin son beytine “vasıta beyti” denir.

Terkib-i bentte vasıta beyti her beytin sonunda değişir ve vasıta beyti mutlaka kendi içinde uyaklı olur.



Terkib-i bentin en ünlü üstadı Bağdatlı Rûhî'dir.Tanzimat şairi Ziya Paşa da bu türün başarılı örneklerini vermiştir

Bentlerin kafiye düzeni gazeldeki gibidir.Terkib i bentlerde şairin felsefî düşünceleriyle toplumsal konular işlenir.Mersiyeler de terkib-i bent biçimiyle yazılabilir.
Aynı vezinde 8-20 mısralık bendlerin birleştirilmesiyle yapılan nazım şeklidir. Bütün öteki musammatlarda olduğu gibi terkib-i bendlerde de bendlerin mısra’ sayıları aynı olması gerektiği halde bazen Fuzûlî’nin Sultan Süleyman medhiyesi terkib-i bendinde yaptığı gibi mısra’ sayıları 8-10-12-14-16 olarak değişen bendlerle de terkib yazılmıştır.

Terkib-i bendlerde bend sayısı genellikle 5-7 bend arasındadır. Ama Nabi ve Leylâ Hanım’da olduğu gibi 3 ve 4 bende kadar inen, Bağdatlı Rûhî ve Esrar Dede’de olduğu gibi 17 bende kadar uzayan terkib-i bendler de görülmüştür.

Terkib-i bendlerde bendlere Hâne, daha tam adıyla Terkib-hâne; bendleri birleştiren beyitlere de Vâsıta ya da Bendiyye denir. Hâne ve Vâsıta’nın tümüne bend adı verilir. Şairler son bendde mahlaslarını söylerler. Terkîb-hâne’de mısra’lar ya gazelde olduğu gibi beyit beyit kafiyelenir ya da bütün mısra’lar birbiriyle kafiyelidir Vasıta, bendlerin sonunda iki mısra’ı aralarında kafiyeli bir beyittin Her bendin vasıta beyti bendden ve öteki vasıta beyitlerinden ayrı kafiyelidir. Bu kafiyeleniş şekli terkib-i bendleri müsemmen ve mu’aşşer gibi musammatlardan ayıran en önemli özelliktir. Buna karşı çok az da olsa musammatlar gibi kafiyelenen yani vasıta’nın bendiyye ile aynı kafiyede olduğu terkib-i bendler yazılmıştır. Bunları da musammatlardan ayıran bendlerinin mısra’ sayılarıdır. Bu durumda terkib-i bendlerin kafiye şekilleri şöyle gösterilebilir:

l. aaxaxa...vv bbxbxb...yy

2. aa aa aa...vv bb bb bb... yy

3. aa xa xa...aa bb xb xb... aa

Bu üç kafiye şeklinden en çok birincisi kullanılmıştır. Bazı divanlarda şairler ve müstensihler, terkîb-hâne mısra’larının hepsi kafiyeli olan ikinci şekli musammat sayarak müsemmen ya da mu’aşşer olarak adlandırmışlarsa da bu şeklin on mısra’ dan çok uzun olanlarının da görülmesi bunlara terkib-hane adı verilmesini zorunlu kılmaktadır.

Terkib-i bend edebiyatımızda çok kullanılmış ve bu nazım şekliyle hemen her konu işlenmiştir: Münacat, na’t gibi dini konularda, medhiye, hiciv, hayattan ve felekten yakınma, felsefi ve tasavvufi fikirlerin söylenmesinde, hatta aşk konusunda hep terkib-i bendden yararlanılmıştır. Ama terkib-i bendin asıl konusunun mersiye olduğunu söylemek de yanlış olmaz. Edebiyatımızda terkib şeklinde söylenmiş pek çok Al-i aba mersiyeleri yanında, şairlerin padişah, şehzade ve diğer devlet büyükleriyle kendi yakınları ve dostları için söyledikleri terkib-i bendler, mersiyeler de çoktur. Ahmet Paşa (ölm. 1496-97)’nın Yahya ve Bâkî’ye de örnek olan şehzade Mustafa mersiyesiyle Necâti Bey (ölm. l508-09)’in Şehzade Abdullah ve şehzade Mahmud mersiyeleri, Yahya Bey (ölm. 1582)’in Şehzade Mehmet ve Şehzade Mustafa mersiyeleri, Nev‘î (ölm. 1598-99)’nin Sultan Murad ve şehzadelerinin ölümlerine ve Yazıcızâde Mehmed Efendi’nin ölümüne söylediği mersiyeler, Bâkî (ölm. 1600)’nin Kanuni Sultan Süleyman ve Hala Sultan mersiyeleri, Rûhî (ölm. 1605-06)’nin Hasan Hin ve Meşhed Hatun, Hasan Bey, Beyânizade Yûsuf Çelebi, Hüsrevzâde İbrahim Çelebi için söyledikleri, Neşâtî (ölm. 1674-75)’nin Ekmekçizâde Mehmed Çelebi ve Şeyh Gâlib (ölm. 1798-99)’in yakın dostu Esrar Dede’nin ölümlerine) söyledikleri mersiyeler, Leylâ Hanım (ölm. 1848)’ın babası, kardeşi ve İzzet Molla için yazdığı mersiyeler) bu arada sayılabilir.

Mersiyeden sonra terkib-i bendlerde en çok işlenen konu, aslında kasidenin konusu olan medhiyedir. Şeyhi’nin Çelebi Sultan Mehmed ve Sultan Murad’a, Necati Bey’in şehzade Abdullah ve Mustafa’ya, Fuzûlî’nin Bağdat fethi ve Yahya Bey’in Şehzade Mustafa’nın sünneti için Kanunî Sultan Süleyman’a söyledikleri rnedhiyeler, Nev’î’nin Sultan Mehmed ve Cevrî’nin yeniçeri ağası Hasan Halife’ye, Şeyh Gâlib’in Raşid Efendi’ye medhiyeleri terkib-i bend şeklinde yazılmışlardır. Enderunlu Fâzıl’ın da 6 terkibi medhiyedir. Öteki terkib-i bend konularında Nâ’ili’nin sevgiliden yakındığı terkib’i, Enderunlu Vâsıf in sevgiliyi, sevgilinin vefasızlığını anlattığı, âşıkâne üç terkibi; Tasavvuf konusunda Cevrî’ nin ve Esrâr Dede’ nin ikişer terkibi, Cem Sultan’ın feleğin zalimliğinden yakındığı, gurbet hayatında yazılmış terkibi sayılabilir.

Edebiyatımızda terkib-i bend şairi olarak Rûhî-i Bağdâdi’ nin özel bir yeri vardır. Rûhi’nin terkib-i bendi gazel kafiyeli 16’şar mısra’lık 17 bendden meydana gelmiş uzun bir şiirdir. Devrinde gördüğü aksaklık ve yolsuzlukları , insanların zayıf ve kötü taraflarını alaylı bir dille hicveden bu terkib-i bend çok tanınmış ve yazıldığı devirden başlayarak pek çok şair tarafından tanzir edilmiştir.

ben bunları buldum ama doğru olup olmadığından pek emin değilin bunla ilgili bilgisi olan bi bakabilir mi hemde doğruysa dier ark larda yararlarınır

__________________