Osmanlı Devleti kurulduğu yıldan çöküşüne kadar geçen sürede tüm dönemler itibariyle önemli bir askeri kuvveti barındırma gereği duymuştur. Devletin ilk yıllarında geniş bir coğrafyaya yayılabilmek daha sonra ise ele geçirilen topraklan savunabilmek ya da genel olarak asayişi sağlamak, ancak kalabalık bir ordu sayesinde mümkün olabiliyordu. Devlet, geniş bir coğrafyaya sahip olmanın bazı imkanlarından faydalamrken, aym zamanda buralarda savunma hizmetlerini düzenli olarak yerine getirmek için ağır bir masraf yüküne de katlanmak zorunda kalıyordu. Devletin ilk yıllarında tımar sisteminin başarıyla uygulanması bu yükün hafifletilmesini sağladığından çok büyük sıkıntılarla karşılaşılmamıştı. Gerçekten de tımar teşkilatı bir taraftan savaşa hazır, donanımlı bir ordunun her an hazır bulundurulmasını sağlamakta, diğer taraftan da İmparatorluğun geniş sınırları içerisinde köylere kadar yayılan önemli bir güvenlik ağı oluşturmaktaydı (Ergenç, 1983:74). Ancak on altıncı yüzyılın sonlarından itibaren başta silah teknolojisindeki gelişmeler olmak üzere bir dizi faktör, tımarlı sipahi teşkilatının öneminin azalmasına ve buna bağlı olarak böyle köklü bir düzenin etkinliğini kaybetmesine yol açmış; bu da daha fazla profesyonel asker ihtiyacı doğurarak, askeri harcamaların büyük meblağlara ulaşmasına neden olmuştur.

Osmanlılar, askeri birlikleri bir ülkenin gücünü ve hayatiyetini devam ettirmesinin esas dayanağı olarak görmekteydiler. Onlara göre ber-mukteza-yı akıl ve hikmet her devletin esas kavım ve devamı sunuf-ı askeriyeye ve idare-i askeriye ise varidat-ı maliyeye menut idi (MM 47, 1261/1845). Dolayısıyla güçlü bir orduya sahip olmak her şeyden önce güçlü bir maliyeyle mümkün olabilirdi. Osmanlı yönetiminin uzun yıllar bu dengeyi sürdürmekte başarılı olduğu düşünülebilir, ancak özellikle on dokuzuncu yüzyıldan itibaren artan askeri harcamaları finanse etmek sorun olmaya başlamıştı. Devletin reform çabalarınınbu iki alanda yoğunlaşması konuya verilen önemi ortaya koymaktadır. Gerçekten özellikle on dokuzuncu yüzyılda hem askeri hem de mali konuların düzene sokulmasına yönelik çabaların bir hayli artmış olması, bu alanlarda sağlanacak başarıların doğrudan devletin bekasıyla ilgili olduğu inancına dayanmaktaydı.

Osmanlı Devleti'nde askeri harcamaların seyri askerlerin toplam sayısı, sımf (muvazzaf, yedek vs.) itibariyle dağılımları ve diğer bazı faktörlere göre (seferlerin sıklığı ve süresi gibi) farklı olabiliyordu. Bununla birlikte bu masraf kalemi tüm dönemlerde büyüklüğünü korumuş ve bütçenin en önemli gider kalemlerinden birisini oluşturmuştur. İşte bu çalışmada 1841 yılı itibariyle ülkede bulunan askerlerin sayılan ve onlara ait giderlerin cins ve miktarlarına ait bir belgeden hareketle, askerlerin sayı ve harcamalarının genel bir fotoğrafı ortaya konulmaya çalışılacaktır. Yararlandığımız temel kaynak, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde Meclis-i Vâlâ iradeleri kataloğundaki 782 numaralı belgedir. Bu belgede gösterilen harcamalar yıl ortasında gerçekleştirilen ve önceki yıllarda yapılan harcamaların seyrinden hareketle belirlenmiştir.

İstanbul'da Bulunan Askeri Birlikler ve Harcamaları
Osmanlı ordusunun önemli sayılabilecek bir kısmı başkentte bulunmaktaydı. İncelediğimiz yıla ait verilere göre bunların toplam miktarı kırk bin civarındadır. Tablo l'de detayıyla gösterildiği gibi askerlerin yaklaşık yansı hassa, muntazama ve topçu birliklerinden, diğer yansı da redif alaylanndan müteşekkildir. Askerlerin büyük kısmı süvari, piyade ve topçu birliklerine aittir. Bunlann haricinde Hassa birlikleri içerisinde sayılan 184 olan doktor, cenah, v.s. bulunmaktadır. Aynca muntazama sımfı içerisinde 362 kişi subay, ümera ve Dâr-ı Şûra-yı Askeriye memuru, 431 nefer bölükan ve 132 kişi de Babıâli ve Bâb-ı Seraskeri müzikacısı olarak görev yapmaktadır.



Tablo-1, İstanbul'daki Askerlerin Birliklerine Göre Miktarlan

Süvari Piyade Topçu Diğer Toplam
Asakir-i Hassa 2.408 5.127 1.438 2.148 11.122
Asakir-i Muntazama 262 3.229 - 1.388 4.879
Asakir-i Redif 818 18.604 - - 19.422
Topçuyan-ı muntazama - - - - 4.473




İstanbul'da görevli olan birliklerin yıllık masraflannın toplamı 69.285.826 guruşa ulaşmaktadır. Dolayısıyla her ay altı milyon guruşa yaklaşan bir tutar sadece başkentteki askerler için sarf edilmektedir. Toplam harcamalar içerisinde en ağırlıklı kalemlerin maaş ve tayinat giderleri olduğu dikkati çekmektedir. Gerçekten de söz konusu iki kalemin toplam içerisindeki payı %83 civanndadır. Elbise ve benzeri levazımat giderlerinin payı ise %17 dolay lanndadır.

Taşrada Bulunan Askeri Birlikler ve Harcamaları
Taşradaki askerler Anadolu ve Rumeli ile bazı adalarda yerleşmiş olup üç ana sınıftan ibaretti. Bunlardan birincisi muvazzaf ve redif olarak görev yapan er ve subaylardan oluşmaktaydı. Aşağıdaki tabloda bu sınıfta yer alan askerlerin sayılan ve hangi bölgede bulunduklan gösterilmiştir.


Bulunduğu Yer Sayısı

• Halep 4.226
• Musul ?
• Dicle 1.116
• Güzelhisar 628
• Konya 992
• Akka, Sayda v.s. 5.341
• Ankara 380
• Erzurum 2.237
• Kars 543
• Erzincan 404
• Trablusgarp 3.872
• Şam 7.260
• Beyrut 1.161
• Berat 953
• Işkodra 866
• Ohri 1.318
• Elbasan 430
• Manastır 787
• Bosna 1.956
• Edirne 11.621
• Belgrad 857
• Yanya 4.345
• Vidin 586
• Midilli 139
• Kıbrıs 1.462
• Girit 7.409

TOPLAM 63.093


Taşrada bulunan bu grup askerlerin 11.123'ü redif birliklerden müteşekkil olup Edirne ve Girit adasında yerleştirilmiştir. Kalanlann tamamı muntazama birliklerinden ibaretti. Birliklerin önemli bir kısmının maaş ve tayinatlan mahallerindeki hasılattan karşılamrken, elbiseleri İstanbul'dan gönderilmekteydi1. Erzurum, Kars ve Erzincan'daki askerlerin tüm masrafları bulunduklan yerlerden rüyet olunmakta, Girit ve Trablusgarp'daki askerlerin bazı erzak ve ekmek tayinatlan için gerekli olan buğday ve arpa ile tüm elbiseleri merkezden gönderilmekte, kalan tayinatlan ise mahallinden karşılanmaktadır. Şam, Beyrut, Akka ve Dicle'de bulunan birliklerin ise sade yağ, ve bazı erzak tayinatlan ile elbiseleri başkentten gönderilirken, kalan tayinat malzemeleri bölgelerinden temin edilmektedir. Taşrada bulunan redif ve muntazama askerlerinin toplam giderleri 88.357.237 guruşa ulaşmaktaydı. Bunun 24.795.900 guruşu (toplamın %28'i) maaşlara, 42.660.000 guruşu (toplamın %48'i) tayinata, 17.225.000 guruşu (toplamın %20'si) elbise giderlerine ve 3.676.237 guruşu (toplamın %4'ü)da mühimmat ve dikimhane masraflanna gitmektedir.
Taşrada bulunan ikinci grup askerler muvazzaf ve redif Hassa birliklerinden oluşuyordu. Toplam sayılan 3.017 olan bu grubun 1.128'i süvarilerden, kalan 1.889'u ise topçu ve piyadelerden ibaretti. Taşradaki Hassa birlikleri Kudüs, Kütahya, Şam, Diyarbakır, Trablusgarp ve İzmir tarafında bulunmaktaydı. Bazı bölgelerde askerlerin maaş ve tayinatlan mahallinden sağlanırken, elbiseleri merkezden gönderilmekteydi. Bazı yerlerde ise sade yağ ve diğer bazı tayinat malzemeleriyle elbiseler İstanbul'dan karşılamrken, kalan tayinatla maaşlar bulunduklan bölgeden temin edilip verilmektedir.
TaşradakiHassa askerlerinin toplam harcamaları 5.872.822 guruştu. Bunun 1.612.766'sı maaşlara, 3.200.000'i tayinata, 966.394'ü elbiselere ve kalan 293.452'si ise çanta, matara ve benzeri malzemelere harcanmaktadır.
Taşrada bulunan birliklerin üçüncü grubunu topçular oluşturmaktaydı. Bunlar da iki sımfa ayrılıyordu. İlki topçuyan-ı muntazama er ve subayları olup 4.595 kişiden oluşuyordu. Bulundukları yerler ve sayılar ise şöyleydi: Şam: 101, Tarsus: 99, Berriyet'ül-Şam: 693, Girit: 203, Trablusgarp: 218, Bahr-i Sefid boğazı: 2.644, Sanburun ve Akka: 100, Manastır: 46, İşkodra: 264, Bosna: 179, Parege?: 48. Muntazama topçularının masraf toplamı 5.893.648 guruş idi. Bunun yaklaşık %36'sı maaşlara, %45'i tayinata, %17'si elbiselere, kalan % 2'si de at takımları, çanta ve matara gibi malzemelere harcanmaktaydı. Diğer birliklerde olduğu gibi burada da bazen askerlerin maaş ve tayinatlan mahalleri hasılatından, elbiseler ise merkezden karşılanmaktayken, bazen de tayinat için gerekli bazı malzemeler ile elbiseler merkezden gönderilip, kalan tayinat ile maaşlar bölgelerinden sağlanmaktadır. Bazen de maaşlar direkt İstanbul'dan yollanmaktaydı. İkinci grup ise kılâ-ı hâkâniyede bulunan yerli topçulardan oluşuyordu. Sayılan 12.875 olan bu topçulann maaşlan 2.442.000, tayinatlan ise 883.298 guruş tutuyordu. Bu askerlerin kendine has elbiseleri bulunmuyordu. Subaylanmn bazılannın tayinat ve maaşlan tamamen mahallinde verilmekteydi.
Yukanda belirtilen bölgelerdeki (taşradaki) askerlerin toplamı seksen bini aşmaktaydı. Yapılan hesaplamalara göre bunlara yapılan yıllık masraf 103.448.905 guruştan ibarettir. Bu miktann yaklaşık 23 milyon guruşu İstanbul'dan gönderilmekte, kalan 80 milyonu ise mahallerinde olan emvalden karşılanmaktadır.
Toplam Harcamalar
Daha önce belirtildiği gibi Osmanlı Devleti'nde askeri harcamalar tüm dönemlerde bütçenin önemli bir harcama kalemini oluşturmuştur. On dokuzuncu asırda olduğu gibi klasik dönem olarak adlandınlan İmparatorluğun ilk üç yüz yılında da askeri birliklerin miktan oldukça kalabalıktı. Dolayısıyla onlara harcanan paralar da büyük meblağlara ulaşmaktaydı. Örneğin 1528 tarihinde sadece düzenli kuvvetlerin sayısının 87.000 olduğu, bunun 50.000'inin maaşlı askerlerden oluştuğu kaydedilmektedir. Söz konusu askerler için harcanan para 265 milyon akçeydi. Bu meblağ 537 milyon akçeye ulaşan tüm bütçe gelirlerinin yaklaşık yansım oluşturmaktaydı (İnalcık-Quataert, 1994:90). Böylesine büyük meblağlara ulaşan askeri harcamalann değişik faktörlere bağlı olarak zamanla değiştiğini düşünmek mümkün olsa bile, genel bütçe içerisinde her zaman ağırlığım koruduğunu farklı dönemler için yapılan çalışmalar ortaya koymaktadır. Devlet yöneticileri dahil olmak üzere merkezi ordu için yapılan harcamalann on yedinci ve on sekizinci yüzyıllara ait bazı bütçelerdeki payımn %45-70 arasında değişen miktarlara ulaştığı belirtilmektedir (Tabakoğlu, 1994:181-182).
İncelediğimiz yıla ait toplam sayılara baktığımızda ise İstanbul ve taşrada bulunan askerlerin toplam miktannın 123.479 olduğu, bunun yaklaşık 92 bininin muntazama, kalan 30 bininin ise redif birliklerden oluştuğu görülmektedir.

__________________