Ders kitapları, öğretmen ve öğrenci arasında üstlendikleri köprü görevi ile her tür okul sisteminde önemli bir yere ve öneme sahiptirler. Öğretmen ve öğrenci ikilisi, eğitimin olmazsa olmaz iki bileşenidir ve eğitimin niteliği de kuşkusuz ki bu iki ana bileşenin niteliklerinden çok etkilenir. Öğretim programı, ders kitabı, okul binası, dersliklerin donanımı, öğrenme ortamı ve bu ortamda yer alan destekleyici personel, yardımcı malzeme ve çevre, eğitimin niteliğini etkileyen ikinci plandaki unsurlardır. Bunların içinde ders kitabına yüklenen görev, öğretmene ulaşılamadığı durumlarda öğretmenin görevini üstlenmek suretiyle öğrenciye bilgi vermek ve çalışmalarını yönlendirmektir. Ders kitabının öğretmen cephesinden görünümü, dersin okutulduğu sınıf için programlanmış olan ders içeriğini sırayla sunmak suretiyle içeriğin düzenli, aşamalı, eksiksiz verilmesini sağlayan, öğrencilere verilecek ödevleri önemli ölçüde içeren güçlü bir araç olmasıdır. Bu işlevi dikkate alındığında önemi, özellikle deneyimsiz öğretmenler için açıkça ortadadır.

Matematik bir soyutlama bilimidir ve matematik bilgiler çoğunlukla soyuttur. Bu tür bilgilerin diğer kaynaklardan temin edilmesi oldukça zordur. Bu yaklaşımla bakıldığında lise matematik ders kitapları, öğrencinin yetişmesinde büyük bir öneme sahiptir.

Ders kitaplarının hazırlanmalarında göz önüne alınması gereken en önemli husus, öğrenci seviyesine uygun, konu dizini iyi sıralanmış ve anlaşılır olmasıdır. Bir ders kitabı öğrenciler tarafından yararlanılabilir olduğu ölçüde nitelikli kabul edilir. Öğretmenin temel görevlerinden biri ders kitabını tanıtmak ve ondan bir kaynak olarak nasıl yararlanılabileceğini öğretmektir.

Ülkemizde ders kitapları Talim ve Terbiye Kurulu'nun belirlediği ve Tebliğler Dergisi aracılığıyla açıkladığı standartlara uygun olarak yazılır ve uygunlukları yine bu standartlara göre kontrol edilir. Bir ders için uygun bulunan kitaplardan hangisinin okutulacağına aynı dalın branş öğretmenleri, mevcut kitapları inceleyerek karar verir.

Ders kitaplarının bu çok yönlü işlevinin farkına varılması üzerine, kitapların yazımı ve seçimi önem kazanmış ve öğretmen yetiştiren lisans ve lisans üstü programlara son yıllarda "Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi" adıyla 4 kredilik bir ders konmuştur. Bu çalışma bu dersin kapsamında yapılmış bir çalışmadır.

Ülkemizde lise ile üniversite arasında kurumlaşan dershaneler için üretilen test kitaplarının, liselerdeki ders kitaplarının yerini almakta olduğu kaygısı birçok eğitimci tarafından paylaşılmaktadır. Eğer bu kaygı haklı ise eğitim sisteminin bundan ciddi zararlar görmesi söz konusu olabilir. Araştırma sonuçlarının problemi daha açık olarak ortaya koyması ve geleceğe dönük tedbirler almada bunlardan yararlanılması beklenmektedir.

Ders kitaplarının okunmasında öğretmenin tavrı çok önemlidir. Öğretmen öğrencisini teşvik etmiyorsa, kitabın okunması olasılığı çok azdır. Bunun için de öğretmenin kitabı beğenmesi ve benimsemesi gerekir. Bizim çalışmamız matematik ders kitaplarının kullanım sıklığını ve kullanım üzerinde etkili olan faktörleri incelemeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla lise matematik öğretmenlerinin yazılı görüşleri alınmış ve incelenmiştir.

Matematik ders kitaplarının özellikleri ve içeriği üzerine bir çok araştırma yapılmıştır.

Dayak (1998), öğrenci ve öğretmenlerin matematik ders kitaplarını yetersiz bulduğunu ve matematik ders kitaplarında; bilgi ve anlatım hatalarının olduğu, değerlendirme soru tür ve sayılarının yetersiz kaldığı, konuların somut olarak işlenmediği, ayrıca matematik ders kitaplarının öğrenci düzeyine uygun olmadığını belirtmiştir.

Van Dormolen, ders kitaplarındaki matematiksel bilginin analiz edilmesi için a) kuramsal özellikler b) algoritmik özellikler c) metodolojik özellikler ve d) iletişimsel özellikler bakımından incelenmesi gerektiğini belirtmiştir. Diğer taraftan, Schmidt ve arkadaşları ders kitaplarının içeriği ile ilgili bilgiyi onların a) konularının karmaşıklığına b) gelişimsel açıdan karmaşıklığına c) bilişsel açıdan karmaşıklığına göre sınıflamışlardır (Akt. Haggarty ve Peppin 2002).

Yan ve Lianghuo (2002), Singapurlu matematik öğretmenlerinin ilköğretimin ikinci kademesinde en yaygın kullanılan iki ders kitabını nasıl kullandıklarını 28 matematik öğretmeninden ve on sekiz maddeden oluşan bir anket kullanılarak incelemiştir. Bu araştırmadaki veriler matematik ders kitaplarının öğretim için önemli olduğunu fakat tek kaynak olmadığını göstermiştir. Bunun yanında farklı cinsten, farklı deneyimlere sahip, farklı okullardan öğretmenler arasında ders kitabı kullanımında önemli bir farklılık olmadığını ortaya çıkarmıştır.

Bu araştırmalar ders kitaplarının öğretimde önemli bir faktör olduğunu ve her yönüyle incelenmeleri ve tartışılmaları gerektiğini ortaya koymaktadır. Bizim araştırmamız da bu bağlamda yapılmış bir çalışmadır.

__________________

ReHRe

YÖNTEM

Araştırma Bursa ili merkez ilçelerindeki (Osmangazi, Yıldırım, Nilüfer) liselerde çalışan tüm matematik öğretmenleri üzerinde yürütülmüştür.

Çalışmanın verilerini toplamak için 16 sorudan oluşan bir bilgi formu geliştirilmiştir. Bu 16 sorunun 12 tanesi çoktan seçmeli soru, 2 tanesi verilen seçenekler arasından 2 veya 3 tanesinin öncelik sırasına konarak işaretlenmesini gerektiren yine çoktan seçmeli sorulardır. Son iki sorudan biri öğrencilerin kitap kullanma oranlarıyla ilgili yüzdelik değerleri belirleyip yazmalarını gerektiren bir soru, diğeri ders kitapları, lise matematik programı hakkındaki düşüncelerini yazabilecekleri kompozisyon tipi soruydu.

Bilgi formu öğretmenlere verilmeden önce bir lisede çalışan 5 matematik öğretmenine uygulanmış, çalışmanın amacı anlatılmış ve sorularla bu konudaki düşüncelerinin ne derece ölçülebildiği sorulmuştur. Yüzyüze yapılan bu görüşmelerde sorularda bazı değişiklikler yapılmış ve bilgi toplama formuna son şekli verilmiştir.

Bilgi formu öğretmenlere araştırmacılar tarafından çalıştıkları okulda uygulanmış, karşılaşılan matematik öğretmenlerine bilgi formundaki yazılı açıklamalara rağmen çalışmanın amacı sözlü olarak da açıklanmıştır. Matematik öğretmeni sayısı kadar anket bırakılmış, başka bir gün doldurulmuş formlar toplanmıştır.

Bilgi toplama formunda yer alan sorular kendi aralarında üç ana başlık altında toplanabilmektedir. Bunlar (i) ders kitabını tanıma ve kullanma düzeyi ile ilgili sorular, (ii) ders kitabının nitelikleri ve kitaptan beklentilerle ilgili sorular ve (iii) ders kitabının kullanımını etkileyen faktörlerle ilgili sorulardır.

Verilerin değerlendirilmesinde tanımlayıcı istatistikler kullanılmıştır

__________________

ReHRe

BULGULAR


Çalışmanın bulguları bilgi toplama formunun içerdiği üç ana başlık esas alınarak aşağıda sunulmuştur. Öğretmenler değişik matematik derslerine girdiğinden ve amaç ders kitabı kullanma sıklığını ölçmek olduğundan, okutulmakta olan matematik dersleri arasında bir ayırım yapılmamıştı. Dolayısıyla öğretmenler soruları kendi verdikleri (okuttukları) dersleri esas alarak cevaplandırmak durumundaydılar.

Elde edilen veriler, soruların toplandıkları başlıklar itibariyle şöyle özetlenebilir:

Ders Kitabını Tanıma ve Kullanma Düzeyi

Anketin 1, 2, 3, 4, 5 ve 10. soruları öğretmenlerin ders kitabını tanıma ve kullanma düzeyi ile ilgilidir. Sorulardan, "Ders kitabını ne ölçüde tanıyorsunuz?" sorusuna verilen cevaplarda öğretmenlerden büyük çoğunluğunun ders kitabını tanıdığı (%84,8) anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra "Kısmen tanıyorum. Bir şeyler baktığım oluyor." seçeneğini işaretleyenlerin %10 civarında olması dikkat çekmiştir. Öğretmenler yaklaşık 5 yıl öncesiyle kıyaslandığında ders kitaplarının eski yıllarda daha çok kullanıldığını belirtmişlerdir (%16'ya karşı %63). Ders kitabı kullanma şekli ile ilgili soruya verilen cevaplardan, ek kaynaklara ihtiyaç duyan öğretmenlerin çoğunlukta olduğu, bir kısım öğretmenin kitabı kullanmadığı ve öğrencilerine de önermediği anlaşılmıştır.

"Dersi hazırlarken başvurduğunuz kaynaklara yüzde olarak yer verseniz bu sayılar ne olur? (Yüz sayısını üçüne paylaştırınız.)" şeklindeki 10. soruya verilen cevaplarda test kitaplarının ders kitaplarının önüne geçtiğini (%36 ya karşı %64) belirtmişlerdir.

Kitabı kendi kullanmayan ancak öğrencilerine öneren öğretmenler de vardır, fakat öğretmenin kullanmadığı bir kitabı öğrencilerin önemsemeyecekleri açıktır. "Hem kendim kullanırım, hem de öğrencilerime öneririm." şeklinde cevap veren öğretmen oranı %17,5 tir.

Ders Kitabının Nitelikleri ve Beklentiler

Anketin 6, 7, 9, 14 ve 15. soruları, öğretmenlerin kitabın nitelikleri hakkında görüşlerini ve beklentilerini yansıtmaktadır.

Öğretmenler ders kitaplarının konuları ele alış şeklini beğenmekte fakat uygulamalı çalışmalara yer verme bakımından yetersiz olduğunu belirtmişlerdir.

Anketin 8. sorusu "Ders kitabını kullanımdan uzaklaştıran nedenlerin başında hangisi gelir? sorusuna "Teorem ve açıklamalara fazla yer vermemesi" (%31,7), "Alıştırma ve test sayısının yeterli olmaması" (%35,3), "ÖSS'de yer alan tüm konulara yer vermemesi", "Test kitaplarının ders kitaplarından daha iyi olması" ve "Konularının çok olması" (her biri %24,1) 'nı göstermişlerdir.

Ders Kitabı Kullanımını Etkileyen Faktörler:

11, 12 ve 13. sorularla, ders kitabı kullanımını etkileyen faktörler belirlenmeye çalışılmıştır.

Öğretmenler ÖSS sınavının varlığının ve daha sonra bu sınavın kapsamının daraltılmasının lise matematik eğitimine ciddi zararlar verdiğini ve ders kitabı yanında test kitaplarını yarı yarıya kullanmaya yönelttiğini belirtmişlerdir.

"Sizi ders kitabından uzaklaştıran nedenler hangileridir? Önem sırasına göre ilk iki veya üç tanesine sıra numarası veriniz." şeklinde sorusuna bir kısım öğretmen "Ders kitabından uzak değilim." (%34,4), diğer bir kısım "ÖSS'nin soru biçimi ve kitapların buna uygun olmaması" (%31,9 ve 26,2) nı uzaklaşmanın nedeni olarak göstermiştir.

Anketin sonunda, öğretmenlerden lise matematik programı veya ders kitapları hakkında ayrıca belirtmek istedikleri görüşlerini yazmaları istenmiştir. Görüş bildiren 51 öğretmenden 29 tanesi lise matematik programının ağır ve yoğun olduğunu, kapsamında değişiklikler yapılması gerektiğini belirtmiştir. 24 öğretmen ise, ÖSS sınavı ile lise matematik programının kapsadığı konuların ve amaçların farklı olduğunu ifade etmiştir. Bu öğretmenlere göre ÖSS sınavının kapsamının daraltılması, özellikle lise 2 ve 3. sınıf konularının öğretimini etkilemiştir.

Öğretmenlerin bu soruya verdikleri cevaplardan da, öğrencilerin ders kitabından ziyade test kitaplarına yöneldiği, kavram ve teorem bilgisi almaktan uzak oldukları, ezberledikleri kısa yolları tercih ettikleri anlaşılıyor. Bu durum ise matematiğin kazandırmaya çalıştığı matematiksel düşünme ile çelişmektedir.

__________________

ReHRe

SONUÇ VE ÖNERİLER



Bu araştırmadan elde edilen sonuçlar şöyle sıralanabilir:

Ders kitaplarının kullanımı eski yıllara göre azalmış, ders kitaplarının yerini test kitapları almıştır. Ders kitaplarının öğretmenler tarafından tanınma düzeyi kısmen eksik, kullanılma ve öğrencilere kullandırma düzeyi önemli derecede düşüktür. Bir anlamda ders kitabı sistemdeki işlevini yitirmiş, bunun yerini test kitapları almıştır. Test kitapları ders kitabının işlevini yerine getirmekten uzak olduğu için, verilen formülleri ezberleyip kullanmaya çalışan, başaramadığında özel öğretmene veya dershaneye başvuran bir kitlenin doğmasına yol açmaktadır. Sistem bu şekliyle kendince kaynaklara başvuran, düşüncesini açıklayabilen öğrenciyi yetiştirmekten uzaklaşmaktadır. Öğretmenler, bunu ÖSS sınavının bir sonucu olarak düşünmektedirler.

Öğretmenler ders kitaplarının konuları ele alış şeklini iyi bulmalarına rağmen, ÖSS'nin kapsamı ve soru yapısını ders kitaplarına uygun bulmadıkları, uygulamalı çalışmalara yeterince yer verilmediğini ve örneklerin tekdüze olduğunu düşündükleri için ders kitabından uzaklaşmaktadırlar. Bu durum ders kitaplarının yazımında çok titiz davranılması gerektiğini ortaya koymaktadır.

ÖSS sınavının konu alanının sınırlı olması Lise Matematik Programı'nın uygulanmasını engellemekte, dolayısıyla ders kitaplarına olan ihtiyacı ortadan kaldırmaktadır.

ÖSS nin lise eğitimi üzerindeki etkileri ve bu bağlamda ders kitaplarının kullanım şekli ve sıklığına etkileri göz önüne alınarak ÖSS nin yapısı üzerinde ciddi tedbirler alınmalıdır. Uygulanışı ve içeriği genellikle övgü alan ÖSS nin, zihinsel gelişme sürecini henüz tamamlamamış öğrencilerin eğitimi üzerindeki etkileri beklenenden ve olması gerekenden kötüdür. ÖSS lise eğitimi üzerindeki en büyük faktördür ve öğretim programını, öğretimin şeklini bunlara bağlı olarak da ders kitaplarının kullanım şekli ve sıklığını etkilemektedir.

Bu bakımdan ÖSS ye sadece bir seçme ve yerleştirme sınavı olarak bakmak yanlıştır. Bu sınavın eğitim sistemi üzerindeki dolaylı etkileri dikkate alınarak üzerinde yeni düzenlemeler yapılmalıdır

__________________

ReHRe