Desenlendirme Parametreleri

[SAMSUN]

21.1. DESENLENDİRME PARAMET¬RELERİ
Dokumacılıkta kendinden desenli kumaşların üretiminde, desenlendirmeye yardımcı olan ve dokumaya kattıkları desen efektleriyle dokuma kumaşların çok çeşitli şekillerde desenlendirmelerini sağlayan unsurlar aşağıdaki başlıklar¬da kısaca açıklanmıştır.
a) Örgü (doku) efekti,
b) Renk efekti,
c) İplik yapısı efekti.
21.1.A Örgü Efekti, Doku Efekti
Bazı dokuma örgülerinin kendilerine has bağ¬lantı yapılarının kumaşta oluşturdukları enine,boyuna, diyagonal çizgiler gibi efektlere örgü efekti adı verilir.
Kumaşı meydana getiren örgünün renkli iplik kullanmaksızın kendi yapısından kaynaklanan özgün efekttir. Örneğin dimilerin diyagonal yollan, ribslerin kord efektleri, satenin düz bir yüzey oluşturması, panamanın hücresel yapış-örgü efektleridir.
Bu tip klasik örgülerin kendilerine has efektle¬rinin yanı sıra, armür ve jakar tertibatlarıyla ya¬pılan özellikle çözgü ipliklerinin değişik hare¬ketleri ile gerçekleştirilen örgü varyasyonlarıda desenlendirme için önemli olanaklardandır.
21.1.B Renk Efekti
Dokumacılıkta çözgü ve atkı ipliklerinin renkli ipliklerden oluşması ve değişik renklerin bir desen oluşturmak üzere sırayla bir düzen için¬de kullanılması sonucu çok çeşitli desenler ya¬ratma olanağı vardır.
Renkli ipliklerle desenlendirme iki şekilde ya¬pılabilir.
Birincisi, renkli çözgü ve atkı ipliklerinin deği¬şik kombinezonu, örgü efektini hemen hemen görünmez hale getiren belirgin bir efekt oluştu¬rur ve çoğu kez ipliklerin renk sırası belirgin değildir.
İkinci uygulamada ise renkli ipliklerin düzenle¬nişi kumaşın örgüsü de göz önüne alınarak yapı¬lır. Bu şekilde desenlendirme olanağı daha fazlalaşır.
21.1.C İplik Yapısı Efekti
Dokuma kumaşlarda özellikle büküm yönü ve sayısı açısından farklı olan ipliklerin belirli bir düzen içinde 'kullanılmasıyla desenlendirme olanağı vardır.
Bu tip desenler ipliklerin ışığı farklı yansıtma¬ları sonucu görülebilir. Çok belirgin olmayan, ancak klasik ve kaliteli yünlü kumaşlarda sıkça uygulanan bir desenlendirme yöntemidir.
Yansıtma çizgileri
Tek renkli yünlü kumaşlarda, özellikle de er¬kek yünlü kumaşlarında S ve Z bükümünün sı¬rayla değişmesi, ya da ana örgünün değişimi ile yalnızca üzerine düşen ışığı yansıtması sonucu görülebilen çizgi desenidir.
Gölge çizgi
Dokuma kumaşlarda çözgü ve atkıda değişik özelliklerde iplikler kullanmak suretiyle (genel¬likle S ve Z bükümlü iplikler), ışığın farklı yan¬sımalarının oluşturduğu çözgü veya atkı yönün¬de yol efekti.
Gölge kare
Dokuma kumaşlarda değişik özelliklerde irilik¬ler kullanmak suretiyle (genellikle S ve Z bükümlü iplikler), ışığın farklı yansımalarının oluşturduğu kare şeklinde meydana gelen efekt.
21.2. DESENLENDİRME YÖNTEMLERİ
Dokuma kumaşların dokunurken desenlendirilmesinde çeşitli yöntemler kullanılır. Bunlar:
a) Çeşitli örgülerin birleşimleriyle desenlendirme,
b) Örgülerin yapısına belirli bir düzen içinde motifler yerleştirerek yapılan desenlendirme,
c) Çözgü ve atkıda tek tek veya ikisinde birden sıralı renk raporları oluşturarak renk ve örgü efekti birleşimi ile yapılan desenlendirme,
d) Zemin oluşturan iplikler dışında ekstra atkı ve çözgü ipliklerini zemine çeşitli şekillerde bağlayarak oluşturulan desenlendirme,
e) Karmaşık kumaş yapılarıyla genellikle büyük raporlu desenlendirme.
Bu tip desenlendirme genellikle yukarda sayı¬lan yöntemlerin birkaçının birlikte kullanılma¬sıyla oluşur.
Yukarıda sayılan desenlendirme yöntemlerini dokuma makinelerinde uygulamak için armür ve jakar olmak üzere iki ana mekanizma ve ila¬ve iplikleri taşıyıcı sistemler geliştirilmiştir. Bu bölümde bu iki mekanizma ile desenlendirmenin yapılışı incelenmiştir. Mekanizmaların ça¬lısına prensibleri dokuma makineleri bölümün¬de anlatılmıştır.
Bu bölümde dokumada desenlendirme yön¬temleri aşağıdaki başlıklarda açıklanmıştır.
a) Örgü birleşimleriyle desenlendirme,
b) Temel örgü yapısına motif yerleştirerek de¬senlendirme,
c) Renkli iplik ve örgü efekti ile desenlendir¬me,
d) Diğer desenlendirme olanakları;
- Çekme efekti, gofre,
- Baskı, batik boyama,
- Pikotaj, gibi desenlendirmelerdir.
21.2.1 ÖRGÜ BİRLEŞİMLERİYLE DESENLENDİRME
Önceden tespit edilen bir desene göre, temel dokuma örgülerinin çeşitli şekillerde birleştiril¬mesiyle oluşturulan yeni örgü raporları ile ya¬pılır.
Basit çizgiler veya kareli desenler yapılma ola¬nağı vardır. Basit olanları eksantrikli tezgahlar¬da yapılabilir. Ancak daha çok armürlü doku¬ma makineleriyle uygulanır [Şekil 21.1, Şekil 21.2, Şekil 21.3].











Şekil 21.1 : Bezayağı ve dimi örgülerinin bir çizgi oluşturacak şekilde sütunlar halinde sıra¬landığı örgü yapısı.








Şekil 21.2 : Bezayağı ve dimi örgülerinin kareli bir efekt meydana getirmesi için sıralı olarak düzenlenmesiyle elde edilen örgü.
Şekil 21.3 : Atkı ve çözgü sateni örgülerinin be¬lirli bir düzen içinde yerleştirilmesiyle desen el¬de edilmesi yöntemi.

21.2.2. TEMEL ÖRGÜ YAPISINA MOTİF YERLEŞTİREREK DESENLENDİRME
Temel bir örgü yapısı üzerine motif yerleştire¬rek desenlendirme iki şekilde yapılabilir. Bunlardan birincisi, seçilen bir motifi belli bir düzen içinde temel örgünün raporuna yerleşti¬rerek yapılan, örgünün yapısını değiştiren desenlendirmedir.
Genellikle bezayağı örgü üzerine saten atlamalarıyla küçük motifler yerleştirilerek gerçekleş¬tirilir. Armürlü dokuma makinelerinde daha çok yapılır.
İkinci yöntem ise; bir zemin örgü üzerine ilave çözgü veya ilave atkı ipliklerini zemin kumaşa uygun şekilde bağlayarak yapılan, zemin örgünün yapısını değiştirmeyen desenlendirmedir. İlave iplikli örgüler bölümünde anlatılan be¬nekli örgülerle yapılan desenlendirme buna ör¬nektir[Şekil 21.4]





Şekil 21.4 : Bezayağı örgülü zemin üzerine be¬lirli bir düzen içinde motiflerin yerleştirilmesiy¬le desenlendirme.
4. RENK VE ÖRGÜ EFEKTLERİ
4.1. Basit Renk ve örgü Efektleri
4.1.1. örgünün Renk ile Kombinasyonu
Örgü ve renk kombinasyonları ile iki ya da daha fazla renk kullanıl¬dığı zaman belli formlarda renk ve örgü efektleri elde edilir. Aynı örgü ile dokunmuş kumaşlarda renk rapo¬rundaki değişiklikler yüzeyde de ol¬dukça farklı görüntüler oluşturur. Şe¬kil 114'te verilen kumaşların örgüleri 3/3 dimi örgüsüdür. Fakat A'daki efekt 2 siyah - 2 beyaz çözgü renk raporu ve beyaz atkı ile, B'deki efekt, beyaz çözgü ve 2 siyah - 2 beyaz atkı renk raporu ile, C'deki efekt ise hem çözgüde, hem de atkı¬da 2 siyah - 2 beyaz renk raporu ile elde edilmiştir. Her bir efekt beyaz zemin üzerinde küçük siyah formları içerir. Fakat bu formlar A'da siyah çözgülerle, B'de siyah atkılarla, C'de ise siyah atkılar ile siyah çözgülerin kombinasyonuyla oluşurlar.
4.1.1.1. Renk ve örgü Efektlerinin Kareli Kağıt Üzerinde Göste¬rilmesi
Renk ve örgü efektlerinin kare¬li kağıt üzerinde gösterilmesi, tasa¬rımcının, dokumaya geçmeden önce sonucu görebilmesi açısından çok ya¬rarlıdır. Bunu yapabilmek için de, bi¬linmesi gerekenler;
a) Çözgü renk raporu,
b) Atkı renk raporu,
c) Örgüdür.
Şekil 115'te verilen A'dan F'ye kadar olan örnekler işlem basamakla¬rını göstermektedir. Burada örgü 3/3 dimi, çözgü ve atkı renk raporları 2 koyu, 2 açıktır. A'da atkı renk ra¬poru sol kenarda, çözgü renk raporu ise altta gösterilmiştir. B'de örgü, noktalar ile yerleştirilmiş, C'de koyu renkli çözgüler noktalı alanlarda, D'de ise koyu renkli atkılar noktasız alan¬larda doldurulmuştur. E'de C ve D'nin birleşiminden elde edilen sonuç, F'de ise noktalar silindikten sonra tamam¬lanmış efekt görülmektedir.
Beliren efekti tam olarak göre¬bilmek için bazen birkaç raporun G'de görüldüğü gibi tekrarlanması gerekir. Birden fazla renkle çalışıldığı zaman çalışma yöntemi yine aynıdır. Şekil 116'daki A ve B'de örgü 3/3 dimi, çözgü ve atkı renk raporları: 2 koyu, 2 orta, 2 açıktır, önce çözgüdeki renk raporuna göre noktalı kareler, sonra atkı renk raporuna göre nokta¬sız kareler doldurulur (B). Daha önce açıklandığı gibi, hem atkı hem de çözgü yönünde iki ya da daha fazla tekrarın gösterilmesi gerekir.
4.1.1.2. Renk ve Örgü Efektlerinin Sınıflandırılması
Renk raporlarına göre, en uygun sınıflandırma aşağıdaki gibidir:
a) Basit çözgü renk raporu, ba¬sit atkı renk raporu.
b) Karmaşık çözgü renk raporu, basit atkı renk raporu.
c) Basit çözgü renk raporu, kar¬maşık atkı renk raporu.
d) Karmaşık çözgü renk raporu, karmaşık atkı renk raporu.
a ve d'deki çözgü ve atkı renk raporları birbirinin aynı olabildiği gibi farklı da olabilir. Her bir renk ra¬poru ile her tür örgü kombinasyonla¬rından elde edilecek desen türleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Ek ola¬rak, daha özel efektler için özel renk raporları ve örgüler de kullanılabilir. (Tablo 1).
Renk raporu
Basit örgü
Çizgili örgü
Kareli örgü

Basit çözgü renk raporu Basit atkı renk raporu
Basit desen
Çizgili desen
Kareli desen

Karmaşık çözgü renk raporu Basit atkı renk raporu
Çizgili desen
Çizgili desen
Kareli desen

Basit çözgü renk raporu Karmaşık atkı renk raporu
Diyagonal desen
Kareli desen
Kareli desen

Karmaşık çözgü renk raporu Karmaşık atkı renk raporu
Kareli desen
Kareli desen
Kareli desen


Tablo l

4.1.1.3. Aynı Renk Raporu ve Aynı örgü ile Varyasyon Oluşturma Yöntemleri
Renk ve örgü efektleri J4e yapı¬lan desenlerde kullanılan yöntemler¬den biri, renk raporu ve örgüyü de¬ğiştirmeden, konumlarının değiştiril¬mesiyle farklı desenlerin elde edile-bilmesidir. Şekil 117 ve Şekil 118'de bu konu ile ilgili desenler gösterilmiş¬tir. Şekil 117 ve Şekil 118'de A'dan F'ye kadar olan her desen 2/2 pana¬ma ve 4 koyu - 4 açık çözgü ve atkı renk raporlarıyla oluşturulmuştur.
Aynı renk raporu ve aynı örgü ile farklı desen elde etmek için iki yöntem uygulanır:
1-Şekil 117'de gösterildiği gibi çözgü ve atkı renk raporları değişti¬rilmeden, örgüye her birimde farklı konumlarda başlanır.
2-Şekil 118'de gösterildiği gibi, bu sefer de örgünün konumu değişti¬rilmeden, çözgü ve atkı renk raporla¬rının konumu değiştirilir.
ikinci yöntemde çözgü ya da atkı renk raporlarının konumu değişti¬rilebildiği gibi, her ikisi de birden de¬ğiştirilebilir. Dikkat edilirse bazı de¬senler arasındaki fark çok azdır, ör¬nekler de göstermektedir ki; bu yön¬temlerle çok çeşitli çizgili ve kareli desenler ekonomik olarak üretilebilir.
4.1.2. Basit Renk ve örgü Efektlerine örnekler
Bu tür kombinasyonlarda renk raporları düzenli (4 koyu, 4 açık - 3 koyu, 3 açık) ya da düzensiz (2 koyu,
1 açık - 3 koyu, 2 orta, l açık gibi) olabilir. Birçok güzel efekt çözgü renk raporundan farklı atkı renk ra¬poru kullanarak elde edilir, örneğin:
2 koyu, 2 açık çözgü, l koyu, l açık atkı ya da 4 koyu, 4 açık çözgü, 2 koyu, 2 açık atkı gibi.
Basit örgü ve basit renk rapor¬ları ile elde edilen efektler; devamlı çizgi efektleri, piyedepul, kuşgözü ve nokta efektleri, basamak efektleri, düz çizgi efektleridir.
4.1.2.1. Devamlı Çizgi Efektleri
Kumaşta uzunlamasına devam eden çizgi efektleri Şekil 119'da A' dan D'ye kadar verilmiştir. Şekil 119' daki desen A, 2/2 dimi ve 2 koyu -2 açık renk raporu ile elde edilen ti¬pik çizgi efektini göstermektedir. B'den D'ye kadar olan çizgi efektleri ise az ya da çok simetrik özellikte¬dir.
Şekil 117, 118 ve 119'daki bazı desenleri incelediğimizde, örgü ve renk raporlarının konumlarında yapı¬lan değişikliğin, dikey ya da yatay çizgi efektlerinin yönlerini değiştirdi¬ğini görmekteyiz, örneğin: Şekil 119' daki A, Şekil 117 ile 118'deki B ve D gibi.
Şekil 120'de bezayağı örgüsü ve çözgüde 2 koyu - 2 açık, atkıda ise
1 koyu - l açık renk raporu ile ya¬pılmış bir kumaş örneği görülmekte¬dir.
Şekil 121 A ve B'de örgüleri panama, renk raporları; A'da çözgü¬de 2 koyu - 2 açık, atkıda 4 koyu -
2 açık, B'de ise çözgüde 2 koyu -2 açık, atkıda 6 koyu - 4 açık olan kumaş örnekleri görülmektedir.
Şekil 122 A ve B'de ise örgüle¬ri 2/2 dimi, renk raporları; A'da cö7-güde 2 koyu - 2 açık, atkıda 2 koyu - 2 açık, B'de çözgüde 2 koyu - 2 açık, atkıda 4 koyu - 2 açık olan kumaş örnekleri görülmektedir.
4.1.2.2. Piyedepul (Pied de Poule) Desenlendirme yöntemleri
Şekil 123'deki A ve B'de karak¬teristik piyedepul desenleri verilmiş¬tir. Her ikisinde de çözgü ve atkı renk raporları 4 koyu 4 açık, örgü ise 2/2 dimidir. Bu efektler arasında¬ki ufak farklılıklar örgünün başlangıç noktalarının değiştirilmesiyle elde edilmiştir. Şekil 123'de B'de verilen desen piyedepul'un en çok kullanılan varyasyonunu göstermektedir. Şekil 124'te piyedepul deseni ile dokunmuş bir kumaş örneği görülmektedir. Bura¬da örgü bezayağı, renk raporları ise; çözgüde ve atkıda 2 koyu - 2 açıktır.
4.1.2.3. Kuş Gözü Efektleri
Kuş gözü terimi, kumaş yüzeyi renkli nokta efektleriyle kaplı desen¬ler için kullanılır. Şekil 125'de A'dan D'ye kadar örnekler verilmiştir. Bu efektler zemini oluşturan çözgü ile aynı renk atkı kullanıldığı zaman elde edilir.
Pratik olarak, en iyi nokta efektleri bütün basit çözgü ve atkı renk raporları ile elde edilebilir.
4.1.2.4. Düz Çizgi Efektleri
Bu desenler, iki, üç, dört ya da daha çok renkli yatay ya da dikey çizgileri kapsar. Bu terim genellikle her çizginin, bir iplik kalınlığında ol¬duğu desenler için kullanılır. Uygun bir örgü ve uygun bir renk raporu ile, bir ya da iki iplik genişliğinde, düz çizgiler elde edilebilir. Dikey çizgilere örnek olarak Şekil 126'da A'dan D'ye kadar olan desenler veril¬miştir. Şekil 126'daki ,A'da, bezayağı örgüsüne l koyu, l açık çözgü ve at¬kı renk raporuyla tek iplikli dikey çizgi efekti, B'de ise 2/2 panama ör¬güsüne 2 koyu, 2 açık çözgü ve atkı renk raporu ile iki iplikli dikey çizgi efekti örneği gösterilmiştir. C ve D! deki örneklerde ise 4'lü çözgü satine-si ile elde edilen benzer örnekler ve¬rilmiştir. Bu örgü daha tok ve yumu¬şak tutumu nedeniyle bazı tek iplikli çizgi efektli kumaşlarda bezayağı ör¬güsüne oranla daha çok kullanılır. Ay¬nı zamanda iki iplikli dikey çizgi efekti için kullanıldığında da 2/2 pa¬nama örgüsüne oranla daha yumuşak tutumlu kumaşlar elde edilir.
Çizgi efektleri 4'lü satine ile elde edilebildiği gibi 4'lü dimi kulla¬nılarak da elde edilebilir.
Şekil 127'deki A'dan D'ye kadar olan örnekler, Şekil 126'daki örnek¬lerle benzerdirler. Fakat bu kez örgü ve renk raporları yatay çizgiler elde etmek üzere planlanmıştır.
Yatay çizgi efektleri tek başla¬rına pek fazla kullanılmazlar. Genel¬likle dikey çizgilerle, ya da diğer efektlerle birlikte kullanılırlar.
3'lü dimi ile yapılan çizgi efekt¬leri Şekil 128'de A'dan D'ye kadar gösterilmiştir. A'da iki renkli dikey çizgi efekti, B'de üç renkli çizgi efekti, C ve D'de ise bunların yatay çizgi efektleri verilmiştir. Şekil 129' da verilen desen değiştirilmiş, 2/1 di¬mi örgüsü ve iki koyu - iki orta -iki açık renk raporu ile elde edilmiş¬tir. Burada yapı normal 3'lü dimi ör¬güsüne göre daha gevşek olduğu için çözgü ve atkı sıklığı fazla olan kumaş¬larda kullanılır. Böylece de kumaş da¬ha ağırlaştırılmış olur. B'de ise 2/1 dimi özellikle dikey çizgi elde etmek için kullanılmıştır. Renk raporu da iki koyu - iki orta, iki koyu ve iki açıktır. Bu tür kalın çizgiler aynı za¬manda çözgü satinesinin değiştirilmiş şekliyle kullanıldığı kumaşlarda da el¬de edilir (desen C). A'dan C'ye kadar olan örnekler normal örgülerin çizgi efektleri elde etmek için nasıl değiş¬tirilebildiğini göstermektedir.
Şekil 126, 127 ve 128'deki de¬senler incelendiğinde net çizgi efekt¬leri elde etmek için uygulanacak ku¬rallar belirlenebilir. Çözgüde kullanı¬lan renkler atkıda da kullanılmalı, di¬key çizgiler için; her çözgü, karşılığı olan renkteki atkının altından, diğer renklerin üstünden geçmeli, yatay çizgiler için; her atkı, karşılığı olan renkteki çözgünün altından, diğer renklerin üstünden geçmelidir, örne¬ğin; tek iplikli dikey çizgi efekti beş renkli yapılmak isteniyor ise seçilen örgü olan 5'li çözgü dimi örgüsünde, her çözgü sadece bir atkının altından geçmelidir. Şekil iSO'daki desen A'da çözgü renk raporu desenin altında her renk için farklı, bir işaretle gös¬terilmiştir. Atkıların rengi ise kesiş¬tikleri çözgüler ile aynı renkte seçi¬lir (desen B). Birinci atkı birinci çöz¬gü ile, ikinci atkı dördüncü çözgü ile, üçüncü atkı ikinci çözgü ile, dördün¬cü atkı beşinci çözgü ile, beşinci at¬kı üçüncü çözgü ile aynı renktedir.
Tek iplikli yatay çizgiler için, her atkı bir çözgünün altından diğer çözgülerin üstünden geçmelidir. Ve renk raporu altından geçtiği çözgü ile aynı renkte olmalıdır (desen C). Dikey çizgiler için verilen diğer örnekler 5'li saten örgüsü üzerine ku¬rulmuştur. Şekil iSO'daki desen D'de çözgü, l koyu, 4 açık, desen E'de ise çözgü 2 koyu, 2 orta, l açıktır.
Şekil 131'de örgüsü panama, çözgü ve atkı renk raporu 2 koyu -2 açık olan bir kumaş örneği görül¬mektedir.
4.1.2.5. Basamak Efektleri
Dikey ve yatay çizgiler, Şekil 132'deki A'dan D'ye kadar olan ör¬neklerle gösterildiği gibi, diyagonal zig-zaglar şeklinde de olabilir. Basa¬mak efektleri, çözgü ve atkı tesiri eşit olan dimi örgüleri üzerine kurulabilir. Renk raporu sayıları, örgü ra¬porunun yarısına eşittir, örneğin; A'da örgü 2/2 dimi, çözgü ve atkı renk raporu l koyu, l açık, B'de örgü 3/3 dimi, çözgü ve atkı renk raporu, l koyu, 2 açık, C'de örgü 4/4 dimi, çözgü ve atkı renk raporu, 2 koyu, 2 açıktır. D'de ise örgü 2/2 dimi, çözgü ve atkı renk raporu 3 koyu, 2 açıktır.
Şekil 133'te örgü, 8'li dimi renk raporları 2 koyu - 2 açık olan bir ku¬maş örneği görülmektedir.
4.2. Karmaşık Renk ve örgü Efekt¬leri
4.2.1. Yollu Renk ve örgü Efektleri
4.2.1.1. Renk Raporu ve örgü Ko¬numlarının Değiştirilmesi ile Yapılan Efektler
Daha önce, aynı örgü ve aynı renk raporunu kullanarak bunların bir¬birleriyle ilişkilerindeki konumlarını değiştirme yöntemiyle birçok varyas¬yon ' yapılabileceğinden söz edilmişti. Aynı şekilde bu varyasyonlar yollu desenlerde de yapılabilir.
Şekil 134'te çözgü renk rapo¬runda yapılan değiştirme yöntemi de¬sen A'da, örgüde yapılan değiştirme yöntemi ise desen B'de gösterilmiştir. Her iki örnekte de eşit genişlikte ve sayıda çizgi efekti vardır. Fakat her bölümün genişliği değiştirilerek çizgi sayıları ve uzunluklarında da çeşitle¬meler yapılabilir. Şekil 134'teki desen A'da 2/2 panama örgüsü yüzeyin ge-nişliğince devam etmektedir. Fakat çözgü renk raporunda yapılan değişik¬lik bu sürekliliği kesmektedir. Renk raporu 2 koyu - 2 açık giderken, her bölümün sonunda araya 4 açık konu¬lursa renk raporu örgü ile farklı bir ilişkiye gireceğinden, rengin örgüye etkisi de farklı olacaktır.
Desen B'de ise renk raporu 2 koyu - 2 açıktır. Fakat bu sefer de desenin değişeceği yerde 2/2 panama örgüsünün konumunun değiştirildiğini görmekteyiz.
Şekil 134'teki desen A ile B karşılaştırıldığında, aynı görüntüyü el¬de etmek için iki yöntem kullanıldığı göze çarpar. Birinci yöntem: çözgü renk raporunu değiştirme, ikinci yön¬tem ise örgü konumunu değiştirmedir. Ama birinci yöntem tahar değişikliği gerektirmediği için daha uygundur.
Yukarıdaki iki yönteme ek ola¬rak, basit bir atkı renk raporu ile ol¬dukça değişik varyasyonlar yapılabi¬lecek diğer yöntemler de vardır. Bun¬lar;
a) basit örgü ve karmaşık çözgü renk raporu,
b) yollu örgü ve basit çözgü renk raporu,
c) yollu örgü ve karmaşık çözgü renk raporu ile yapılanlardır.
4.2.1.2. Basit örgü ile Basit Atkı Renk Raporu ve Karmaşık Çözgü Renk Raporu Efektleri
Bu konu ile ilgili örnekler Şekil 135'te A'dan F'ye kadar gösterilmiş¬tir. Şekil 135'teki desen A ve B'de örgü 2/2 panama, karmaşık çözgü renk raporu ise 2 koyu - 2 açık ve 4 koyu - 4 açıktır. Fakat atkı renk raporları farklıdır. Desen C'de ise ay¬nı örgü, çözgüde l koyu - l açık ve 2 koyu - 2 açık, atkıda l koyu, l açık renk raporuyla renklendirilerek değişik bir efekt elde edilmiştir. Şe¬kil 135'te verilen D'den F'ye kadar olan desenlerde 2/2 dimi örgüsüne farklı çözgü ve atkı renk raporları uygulanmıştır.
Şekil 135'de verilen tüm desen¬lerde iki farklı örgü ile, üç farklı karmaşık çözgü renk raporu ve üç basit atkı renk raporu kullanılmıştır. Şekil 136'da basit örgü ile basit atkı renk raporu ve karmaşık çözgü renk raporu ile dokunmuş iki kumaş örne¬ği görülmektedir.
4.2.1.3. Yollu örgü ile Basit Atkı Renk Raporu ve Basit Çözgü Renk Raporu Efektleri
Şekil 137'de verilen desenlerden A ve B'de atkı ve çözgü renk rapor¬ları 2 koyu - 2 açıktır. Her iki dese¬nin sağ taraflarındaki bölümler 2/2 dimi örgüsünden meydana gelmiştir ve görünümleri aynıdır (yönleri dışın¬da). Sol taraflarındaki bölümlerde ise örgü değişik olduğu için görüntüleri de farklıdır.
Şekil 137'deki desen C ve D'de ise renk raporları atkıda iki koyu, 2 açık, çözgüde 4 koyu, 4 açıktır. Fa¬kat desen C'de motifli dimi örgüsü ile 2/2 dimi örgüsü, desen D'de 8 çerçeveli fantezi örgü ile 2/2 kırık dimi örgüsü kombine edilmiştir.
Desen E'de elde edilen efekt için, 4 koyu, 4 açık çözgü ve atkı renk raporu ile, 2/2 panama ve mo¬tifli dimi örgüsü kombinasyonu yapıl¬mıştır.
Desen F'de ise 2 koyu, 2 açık renk raporuna, 2/2 panama ve kuş gözü örgüsü kombinasyonu uygulan¬mıştır. Şekil 138'de yollu örgü ile ba¬sit atkı renk raporu ve basit çözgü renk raporu ile dokunmuş kumaş ör¬neği görülmektedir.
4.2.1.4. Yollu örgü ile Basit Atkı Renk Raporu ve Karmaşık Çözgü Renk Raporu Efektleri
Şekil 139'da verilen konu ile il¬gili tüm örneklerde karmaşık çözgü renk raporu 2 koyu - 2 açık ve bunu izleyen 4 koyu - 4 açık, atkı renk raporu ise 2 koyu - 2 açıktır. Desen A ve B'de 2/2 dimi örgüsü başka ör¬gülerle kombine edilmiştir. Desen C ve D'de ise 2/2 panama ile 2/2 dimi örgüsü, motifli dimi örgüsüyle birlik¬te kullanılmıştır.
Desen E'de 8'li fantezi dimi ile 2/2 kırık dimi örgüsü, F'de 2/2 dimi örgüsü ile bir başka örgünün kombi¬nasyonu vardır.
Şekil 137 ve Şekil 139'daki tüm desenlerde örgülerin kullanıldığı alan¬lar eşit alınmıştır. Bu alanların geniş¬likleri farklılaştırılarak da çeşitli de¬senler elde edilebilir. Bunun bir örne¬ğini Şekil 140'ta görebiliriz.
4.2.2. Ekoseli Renk ve örgü Efektleri
4.2.2.1. örgü ve Renk Raporlarının Konumlarının Değiştirilmesi ile Yapılan Efektler
Şekil 141'de verilen A ve B de¬senlerinde, örgü ve renk raporlarının birbirleriyle olan ilişkilerindeki konum¬larının değiştirilmesiyle elde edilen ekose efektleri verilmiştir. Her iki desende de örgü 2/2 panama, çözgü ve atkı renk raporları 2 koyu, 2 açık¬tır. Desen A'da örgü devam ederken renk raporu araya 4 açık rengin gir¬mesiyle kesilmiş ve böylece de çizgi¬lerin yönleri değişmiştir.
Desen B'de ise aynı efekt, çöz¬gü ve atkı renk raporu yerine örgüde yapılan kesilme ile elde edilmiştir. Her iki desen de incelendiğinde; bi¬rincisinin ikincisinden daha uygun ve ekonomik olduğu görülür. Çünkü ikin¬ci desen özel tahar gerektirir.
Aynı zamanda hem örgü, hem de renk raporlarında yapılan değişik¬liklerle de ekose efektleri elde edile¬bilir (Tablo 2)
Basit örgü
Karmaşık çözgü renk raporu karmaşık atkı renk raporu

Yollu örgü
Basit çözgü renk raporu,
karmaşık atkı renk raporu

Yollu örgü
Karmaşık çözgü renk raporu,
karmaşık atkı renk raporu

Diyagonal örgü
Karmaşık çözgü renk raporu,
basit atkı renk raporu

Diyagonal örgü
Karmaşık çözgü renk raporu,
karmaşık atkı renk raporu

Ekose örgü
Basit çözgü renk raporu,
basit atkı renk raporu

Ekose örgü
Karmaşık çözgü renk raporu,
basit atkı renk raporu

Ekose örgü
Basit çözgü renk raporu,
karmaşık atkı renk raporu

Ekose örgü
Karmaşık çözgü renk raporu,
karmaşık atkı renk raporu


Tablo 2
4.2.2.2. Basit örgü ile Karmaşık Çöz-gü ve Atkı Renk Raporu Efektleri
Bu kombinasyonlar Şekil 142'de-ki A ve B desenlerinde gösterilmiş¬tir. Her iki örnekte de çözgü ve atkı renk raporları 2 koyu, 2 açık ve 4 koyu, 4 açıktır. A'da örgü 2/2 dimi, B'de ise 2/2 panamadır.
Dikkat edilirse her iki desende de dört farklı efekt vardır, l'inci bö¬lümdeki efekt 2 koyu, 2 açık çözgü ve atkı renk raporundan, 2'nci bölüm¬deki efekt 2 koyu, 2 açık çözgü ve 4 koyu, 4 açık atkı renk raporundan, 3'üncü bölümdeki efekt 4 koyu, 4 açık çözgü ve 4 koyu, 4 açık atkı renk raporundan, 4'üncü bölümdeki efekt ise 4 koyu, 4 açık çözgü ve 2koyu, 2 açık atkı renk raporundan oluşmuştur.
En iyi ekose efektleri daima çözgü ve atkı renk raporları aynı ol¬duğu zaman elde edilir.
Şekil' 143'de basit örgü ile kar¬maşık çözgü ve atkı renk raporu ile dokunmuş kumaş örneği görülmekte¬dir.
4.2.2.3. Basit ve Karmaşık Çözgü Renk Raporları ile Yollu Örgü ve Karmaşık Atkı Renk Ra¬poru Efektleri
Şekil 144'te desen A'da yollu bir örgü ile, 2 koyu - 2 açık basit çözgü renk raporu ve 2 koyu - 2 açıktan sonra 4 koyu - 4 açık gelen karmaşık atkı renk raporu kullanılmış¬tır. Desen B'de ise yine yollu örgü kullanılmıştır. Yalnız bu kez çözgü ve atkı renk raporu karmaşıktır. Bu iki deseni incelediğimizde, her çey¬rek parçasının farklı efektlerden oluş¬tuğunu görebiliriz. Bu sonuç aynı örgü üzerinde farklı renk raporları kullan¬maktan, ya da farklı örgülere benzer renk raporları uygulamaktan çıkmış¬tır.
4.2.2.4. Basit ve Karmaşık Atkı Renk Raporları ile Karmaşık Çözgü Renk Raporu ve Yatay Yollu örgü Efektleri
Bu tür düzenlemeler Şekil 145' deki desen A ve B'de gösterilmiştir, iki örnekte de iki basit örgü çapraz ya da yatay bantlar halinde yerleşti¬rilmiştir. Çözgü renk raporları 2 koyu - 2 açıktan sonra gelen 4 koyu - 4 açıktır. A'daki efekt basit atkı renk raporu ile, B'deki efekt ise karmaşık atkı renk raporu ile elde edilmiştir. Bu düzenlemelerin bir öncekilerden farkı daha basit tahar gerektirmele¬ridir. Fakat diğerlerinde de daha kısa armür planları kullanılır.
4.2.2.5. Basit ve Karmaşık Atkı Renk Raporları ile Basit ve Kar¬maşık Çözgü Renk Racoru ve Ekose örgü Efektleri
Ekose örgü ile çeşitli atkı ve çözgü renk raporlarının düzenlemele¬ri Şekil 146'da desen A ve B'de ve¬rilmiştir. Desen A'da atkı renk rapo¬ru karmaşık, çözgü renk raporu basit, desen B'de ise atkı ve çözgü renk raporları karmaşıktır, örgüleri ekose biçiminde düzenlerken dikkat edilecek nokta; atkı ve çözgü yönünde uzun atlamaların oluşmasını önlemektir. Ay¬rıca her bölümün boyutu eşit olmak zorunda değildir.
4.2.3. Figürlü Renk ve örgü Efektleri
4.2.3.1. Basit ve Karmaşık Renk Ra¬porları ile Yapılan Figürlü Efektler
Ekose desenlerden başka, bakla¬va ya da geometrik olmayan desen¬lerde renk ve örgü efektleriyle elde edilebilir. Bu tür kumaşlar daha çok kadın elbiselik ve mantoluklarında kullanılmaya uygundur. Şekil 147'de verilen desen baklava zemin üzerine oturtulmuştur, örgüler, 2/2 panama, 1/3 ve 3/1 dimidir. Renk raporu 4 koyu - 4 açıktır. Bu desen, örgülerin baklava formunda düzenlenme yönte¬mine bir örnektir. Dikkat edilecek noktalar;
a) örgülerin köşelerinde uzun atlamaların olmaması,
b) örgü ve renk raporunun, iste¬nilen efekti çıkaracak şekil¬de kombine edilmesidir.
Şekil 148'de ise geometrik ol¬mayan figür oluşturma örneği veril¬miştir. Çözgü ve atkı renk raporları l koyu - l açıktır. Bezayağı örgüsü ise zemin ve figür alanlarında farklı konumlarda kullanılmıştır. Sonuçta, figür yatay çizgilerden, zemin ise di¬key çizgilerden oluşmuştur. Bu yön¬de çözgü ve atkı raporları çok sayı¬da iplikten meydana gelir. Burada yalnızca çok küçük bir parçası göste¬rilmiştir. Figür ve zeminin birleşme yerlerinde iki dolu ya da iki boş nok¬ta yan yana gelmiştir. Bu da figürün sınırlarının daha belirginleşmesine yardımcı olur.
4.2.3.2. özel örgülerin Figürlü Efekt¬ler Oluşturmak için Düzen¬lenmesi
Şekil 149'daki A ve B desenle¬rinde basit renk raporu ile küçük fi¬gürlü efektler gösterilmiştir. Her ikisinde de aynı renk raporu ve farklı örgü ile benzer formlar elde edilmiş¬tir. Desen A'da 3/3 balıksırtı örgü kullanılmıştır. Fakat bu efektleri elde etmek için, değiştirilmiş ana örgüle¬rin yalnızca sınırlı bir kısmı kullanıla¬bilir. Desen B'de ise aynı renkteki çözgüler ile atkıların birbirleriyle ke¬siştikleri alanlarda bezayagı örgüsü kullanılmıştır. Bu, kumaşa istenilen sağlamlığı vermek için seçilen bir yöntemdir. Böylece desen B, desen A ile aynı efektte olmasına rağmen, elde edilen kumaş desen A ile yapı¬landan daha sıkıdır.
Bu tür figürlü efektleri elde et¬mek için kullanılan desenleme yönte¬mi şöyledir: önce istenilen biçim çok hafif olarak işaretlenir. Sonra, kulla¬nılacak renk raporu atkı ve çözgü yö¬nünde yerleştirilir. Daha sonra: a) Her rengin, kendi rengi ile örgüye girece¬ği bölgelere bezayagı örgüsü ya da başka bir basit örgü yerleştirilir, b) Koyu renkli çözgülerin açık renkli atkılarla kesiştiği alanlarda motif içinde ise tüm kareler doldurulur. Motif dışında ise boş bırakılır, c) Ay¬nı şekilde koyu renkli atkılar ile açık renkli çözgülerin kesiştiği alanlar mo¬tifin içinde ise boş bırakılır, motifin dışında ise doldurulur. Bu sistem Şe¬kil 150'de gösterilmiştir. Bu sistemle çok değişik efektler elde edilebilir.
21.2.4. DİĞER DESENLENDİRME OLANAKLARI
Bu bölümde dokuma kumaşlarda diğer desenlendirme olanakları aşağıdaki başlıklarda açık¬lanmıştır.
a) Çekme efekti ile desenlendirme,
b) Baskı ile desenlendirme,
c) Batik boyama ile desenlendirme,
d) Pikotaj ile desenlendirme,
Çekme efekti ile desenlendirme
1) Kabartılabilen sentetikler ile yapılan kumaş¬larda oluşturulan kabartmalı ya da nakış ben¬zeri desenlemedir. En çok büzülme etkisi polivinil grubunda bulunan elyaflar de görülür; an¬cak çekme etkisi en iyi poliamidlerde kontrol edilebilir. Büzülmeden sonra sentetik elyaflar, kontrolsüz bir büzülmenin tekrarını önlemek amacı ile fiksajlanırlar.
2) Şişirici maddelerin etkisi örneğin, pamuklu kumaşlarda koyulaştırılmış sudkostik çözeltisi) ya da yapay reçine ön kondensatlar ile rezerve yoluyla, kumaş yapısının bölgesel olarak değiş¬tirilmesi. Rezerve edilmeyen yerlerde kumaş çeker ve mat kalır, yapay reçine ile işlenmiş yerlerde ise kumaş ard işlemden geçtikten son¬ra düz ve parlak bir görünüş kazanır.
Baskı (basma) ile desenlendirme
Kumaşlar genellikle boyama veya baskı meto¬duyla renklendirilirler. Bunun amacı, kumaşa daha çekici bir görünüm vermektir. Bu işlem¬ler boyama veya basma fabrikalarında gerçek¬leştirilir.
Boyama genel anlamda, tekstil materyalinin tek renk ile renklendirilmesidir. Ancak, bazı özel boyama yöntemlerinde değişik renk ve tonlarda boyama yapılabilmektedir. Basma ise, tekstil materyalinin bölgesel olarak tek renk veya çeşitli renklerle renklendirilmesi¬dir, yani; belirli bir desenin bölgesel boyanmasıdır.
Basmacılıkta, kumaş üzerinde kesin sınırlı renk efektleri elde edilir [Şekil 21.17].













Şekil 21.17 : Baskı ile desenlendirilmiş dokuma kumaşlara örnekler.
Tekstil baskıcılığında, kumaşların boyanmasın¬da kullanılan aynı boyarmaddeler kullanılır. Elyafın afinitesine ve genel haslık karakteris¬tiklerine göre, özel boyarmadde sınıflarının se¬çimine ait prensipler, aynen boyamadaki gibi baskıcılığı da uygulanır.
Boyacılıkta boyarmadde çözeltisi veya flottesi söz konusudur, baskıcılıkta belirli bir kıvama sahip baskı patı kullanılır. Bu, desen hatları açısından gereklidir. Boyarmaddenin sulu bir çözelti halinde kullanılması, kumaşın emme ye¬teneği nedeniyle renklendirilmesi istenmeyen kısımlara dağılarak, desenin sınırının kaybol¬masına neden olacaktır. Boyarmadde seçiminde kullanılacak boyarmaddenin baskı için uygun olup olmadığı göz önüne alınır. Baskı işlemi genellikle dokuma ve son yıllarda artan bir şekilde örgü mamul üze¬rine uygulanmakla birlikte, tarak bantlarının (ön iplik), çözgü ipliklerinin basıldığı çeşitler de vardır (vigore baskı ve çözgü baskısı). Renkli tasarımların elde edildiği birçok yöntem vardır. Günümüzde kullanılan başlıca yöntem¬ler şunlardır; Rotasyon baskı, Film baskı (şablon baskı), Rulo baskı, Transfer baskı, El baskı, Parça baskı, Vigure baskı, İplik baskı.

Çözgüsü baskılı dokuma kumaş
Çözgü ipliklerinin üzerine dokumadan önce çeşitli baskılar yapılır. Dokumada çözgü bağ¬lantıları ile değişik desenler ortaya çıkar. De¬korasyon kumaşlarında, değerli elbiselik ku¬maşlarda uygulanır. Örgü ile birlikte munta¬zam olmayan desenler ortaya çıkartılır.
Batik boyama ile desenlendirme
Pamuklu kumaşlar üzerinde özel renkli karışık desenler oluşturma ile desenli kumaş elde et¬me yöntemidir.
Yöntemin esası; kumaşın parafinle kaplanması ve sertleştikten sonra belirli derecelerde kırılmasıdır. Daha sonra düşük sıcaklıkta boyanan materyal, boyanın ancak kırılan parafinlerin arasından kumaşa nüfuz etmesi ile damarlı, yol-yol bir desende boyanmış olur. Bu bir el sa¬natı ise de bu efekti veren makineler de gelişti¬rilmiştir.
Pikotaj ile desenlendirme
Hav kümelerinin uçlarının deforme olması yü¬zünden ışığın çeşitli yönlere yansımasının se¬bep olduğu havlı kumaşın yüzeyinde oluşan be¬nekli efekt. Bu efekti elde etmek için kumaşı baskı silindirleri ile ince ve noktalı şekillerle desenlendirme işleminede bu isim verilir.
Dokuma makinelerinde desenlendirmeyi ger¬çekleştiren tertibatların en önemlileri armür ve jakar mekanizmalarıdır. Armür tertibatlarının desenlendirme olanakları, jakar tertibatlarına göre daha kısıtlıdır.
21.3.1. ARMÜR (DOBİ) MAKİNELERİ
Armür mekanizmaları, jakar mekanizmasınınilk adımı sayılan, çerçeveli ağızlık açma olayınıgerçekleştiren makinelerdir.Bu bölümde aşağıdaki başlıklarda incelenmiştir.
a) Armür makinesinin tanımı,
b) Armür makinelerinin sınıflandırılması,
- Negatif hareketli armürler,
- Pozitif hareketli armürler,
- Tek kurslu armürler,
- Çift kurslu armürler,
- Mekanik kumandalı armürler,
- Elektronik kumandalı armürler,
c) Armür planının kartonlarının delinmesi,
d) Armür desen kartonlarının delinmesi,
- Armür kartonu delme makineleri,
e) Armür makinesinin çalışma prensibi.
21.3.l.A Armür Makinesinin Tanımı
Armür, dokuma makinelerinde ağızlık oluştur¬mak için kullanılan, bu amaçla çerçevelerin ha¬reketlerini sağlayan ağızlık açma tertibatların¬dan birisidir.
Armür mekanizmalarıyla desenlendirme olana¬ğı, eksantrikli ağızlık açma tertibatlarından faz¬la, jakarlı ağızlık açma tertibatlarından azdır. Arınür mekanizmaları kumanda sistemleri iti¬barıyla, jakar mekanizmalarının çıkış noktası sayılabilir.
Aradaki fark, armürde gücülerin takılı olduğu çerçevelere hareket iletilmesi, jakarda ise ser¬best halde bulunan gücülere tek tek hareket iletilmesidir.
Armürlü dokuma makinelerinde desenlendir¬me çeşidi ve motiflerin büyüklüğü çerçeve sayı¬sı ile sınırlıdır. Armürlü dokuma makinelerinde çerçeve adedi genel olarak en fazla 32 dir. An¬cak özel durumlarda 48 çerçeve ile de çalışıla-bilmektedir. Çerçeve adedi armür mekanizma¬sının yapımında belirlenir. Piyasanın ihtiyacına ve ekonomikliğine göre çeşitli sayılarda çerçe¬veyle çalışmaya olanak tanıyan armürler yapıl¬maktadır.
21.3.1.B Armür Makinelerinin Sınıflandı¬rılması
Armür makineleri temel prensibleri aynı olma¬sına rağmen, kumanda sistemlerine göre, hare¬ket iletimlerine göre sınıflandırılırlar. Armür makineleri hareket mekanizmalarına göre genel olarak Tablo 21.1'deki gibi sınıflan¬dırılabilir.

Negatif hareketli armürler
Negatif hareket yapan armürler dokuma çerçe¬velerini sadece yukarı kaldırır. Çerçevelerin ge¬ri hareketi çerçevelere bağlanan yaylarla sağla¬nır. Basit yapısı nedeniyle yaygın bir kullanım alanı bulmuştur [Şekil 21.18, Şekil 21.19].





Şekil 21.18 : Elektronik kontrollü, negatif ağız¬lık açan, maksimum 16 çerçeve ve 6400 atkı ra¬poruyla çalışan hava jetli dokuma makineleri için üretilmiş armür (Stâublı).
Pozitif hareketli armürler
Pozitif hareket yapan armürler dokuma çerçe¬velerinin hem yukarıya kaldırılmasını, hemde geri hareketini gerçekleştirir. Ağır kumaşların dokunduğu dokuma makineleri için tercih edi¬lir [Şekil 21.20, Şekil 21.21].
Tablo 21.21 : Armür makinelerinin hareket mekanizmalarına göre sınıflandırılması















Şekil 21.19 : Gücü çerçevelerine negatif bir ha¬reket vererek çerçevelerin yukarı kalkmasını sağlayan armürlerin çerçevelere hareket ileti¬minin ve yaylarla çerçevelerin geri hareketinin şematik gösterimi.
Tek kurslu armürler
Armür makinesinin bir devrinde bir atkı atılır. Atkı atma hızı çok düşük olduğu için günümüz¬de sadece yünlü dokuma yapan eski tip mekikli tezgahlarda kullanılmaktadır.
Çift kurslu armürler
Armür makinesinin bir devrinde iki atkı atılır. Atkı atma hızı yüksek dokuma makinelerinde tercih edilir. Günümüzde bütün armür makineleri çift kurs-ludur. Modern dokuma makinelerinin hepsin¬de çift kurslu armürler kullanılmaktadır [Şekil 21.22].







Şekil 21.20 : Mekanik kontrollü, pozitif ağızlık açan, 12, 20, 28 çerçeve ve 6000 atkı raporuyla çalışabilen mekikçikli ve kancalı dokuma maki¬neleri için uygun olan armür (Staublı).







Şekil 21.21 : Gücü çerçevelerine pozitif bir ha¬reket vererek çerçevelerin hem yukarı kalkma¬sını hemde aşağı inmesini sağlayan armürlerin çerçevelere hareket iletiminin şematik olarak gösterimi.







Sekil 21.22 : Elektronik kontrollü, negatif ağız¬lık açan, 16 çerçeve ve 6400 atkı raporuyla çalı¬şabilen özellikle su jetli dokuma makinelerinde kullanılan armür (Stâublı).
Armür makineleri kumanda sistemlerine göre-de Tablo 21.2"deki gibi sınıflandırılır.
Mekanik kumandalı armürler
İlk yapılan armür mekanizmalarına ve günü¬müzde de birçok modern armür makinelerine mekanik olarak kumanda edilmektedir. Ar-mürlere mekanik olarak iki şekilde kumanda edilir. Bunlar; a) Delikli kartonlarla kumanda sistemi,
b) Desen zincirleriyle kumanda sistemi.
Delikli kartonla kumanda edilen armürler
Dokurrîası yapılmak istenen kumaşın örgüsüne ve desene göre hazırlanan armür planına bakı¬larak üzerlerine delikler açılmış bir dizi karton ve) a sonsuz şerit halindeki kartonla armüre ku¬manda edilir. Günümüzde en çok kullanılan armür kumanda sistemidir [Şekil 21.23].








Şekil 21.23 : Delikli bir dizi kart veya sonsuz şerit halindeki delikli kartonlarla kumanda edi¬len armürlerin çalışma prensibinin şematik gösterimi.
Bu sisteme negatif kumandalı sistem adıda ve¬rilmektedir.
Armür desen kartonlarının hazırlanması bu bö¬lümde ayrıca anlatılmıştır.
Desen zincirleriyle kumanda edilen armürler
Dokunacak kumaşın örgüsüne ve desene göre hazırlanan armür planına bakılarak hazırlanan delikli çubuklar üzerine ağaç çivili bir dizi çu¬bukla veya silindirik çubuklar üzerine geçiril¬miş çelik rölelerle armüre kumanda edilir. Bu sisteme pozitif kumanda sistemi adı da verilmektedir. Desen zincirlerinin hazırlanma pren¬sibi delikli kartorlarla aynıdır. Her çubuk bir veya iki atkı atımı için çerçevelere kumanda eder. Yukarı kalkması istenen çerçeveler için çivi takılır veya çelik role yerleştirilir. Bugün bu tip kumandalı armürlerin üretimi yoktur [Şekil 21.24].


Tablo 21.2 : Armür makinelerinin kumanda sistemlerine göre sınıflandırılması.

















Şekil 21.24 : Desen zincirlerine takılmış çiviler veya rölelerle kumanda edilen armürlerin çalış¬ma prensiblerinin şematik gösterilişi.
Elektronik kumandalı armürler
Elektronik armürlerde mekanik armürlerdeki kartlar yerine manyetik kumanda çubukları vardır. Manyetik bloklar elektronik desen hafı¬zası veya direkt mikro işlem birimiyle bağlantılı çalışır. Manyetik bloklardan sonra bu armür mekanizmalarında hareketler mekaniğe dönü¬şür. Şekil 21.25'de görüldüğü gibi desen bilgile¬ri elektrik sinyalleri olarak doğrudan manyetik çubuğa gönderilmektedir. Seçici her iki şalter koluna da kumanda etmektedir. Şalter kolları-da eksantrik tırnaklarına kumanda etmektedir. Alıcı disk ise ana mile serbest bağlıdır. Ana mil ile alıcı disk bir tırnakla irtibatlaşmıştır. Alıcı disk üzerindeki boşluğa tırnak girdiği zaman alıcı disk ana mil tarafından döndürü¬lür. Alıcı diskin dönmesiyle çerçevelere hare¬ket iletimi başlamış olur. Tırnak çentiğe girme¬diği zaman hareket iletimi olmaz ve çerçeveler durumlarını korur. Elektronik kumandalı armürlerde mikro işlemli bir kumanda aleti vardır. Tüm hareketler bu kumanda aleti ile kontrol edilebilmektedir.








Şekil 21.25 : Elektronik kumandalı rotasyon armürün çalışma şeklinin şematik gösterilişi; A) Manyetik blok, B) Seçici kol, C) Şalter kolu, D) İkinci şalter kolu, E) Eksantrik disk tırnağı, F) Alıcı disk, G) Ana mil.
21.3.l.C Armür Planının veya desen zincirlerinin Hazırlanması
Amür makinelerine istenilen örgüye ve desene göre kumanda edilmesini sağlamak için meka¬nik armürlerde kullanılan desen kartonlarının hazırlanmışına rehber¬lik eden armür planının yapılması gerekir. Ar¬mür planı dokunacak kumaşın örgü veya motif raporu ve buradan çıkarılan tahar planından sonra yapılır.
Armür planı örgüye ve tahara göre atkı atılır¬ken hangi çerçevelerin yukarıya kalkması ge¬rektiğini gösterir. Bu konu örneklerle daha iyi anlaşılacaktır.
Örneğin; dimi örgülerin türevlerinden olan bal peteği yada gofret örgü olarak isimlendirilen örgülere bir örneğin armür planının çıkarılışı Şekil 21.26'da gösterilmiştir.








Şekil 21.26 : Şekilde A ile gösterilen bal peteği örgüsünün raporundaki çözgü ipliklerinin ha¬reketleri gözlenerek öncelikle B ile gösterilen tahar planı çıkarılmıştır. Tahar planından örgü¬nün kaç çerçeve ile dokunabileceği görülür. Bu örnekte sekiz çerçeve ile dokunacaktır. Tahar planı elde edildikten sonra tahar planıyla belli olan örgü raporundaki birbirine benzemeyen hareketlerin bir araya sırayla toplanması sure¬tiyle C ile gösterilen armür planı elde edilir.
Tahar planında alttan itibaren birinci sıra bi¬rinci çerçeveyi, armür planında da alttan itiba¬ren birinci sıra birinci atkıyı temsil eder. Armür planında sütunlar ise soldan sağa doğru numa¬ralanarak çerçeveleri temsil eder. Şekilde gös¬terilen örnekte dokumada birinci atkı ipliği atı¬lırken yedinci çerçeve yukarı kalkacak diğer çerçevelerdeki çözgü iplikleri aşağıda kalacak¬tır. İkinci atkı atılırken altıncı ve sekizinci çer¬çeveler yukarıya kalkacaktır. Atkı raporu bu
şekilde devam ederek on dördüncü atkıda bite¬cek ve sonra tekrar edecektir. Bu raporun tek¬rarlanması dokuma boyunca devam eder.
21.3.l.D Armür Kartonlarının Delinmesi
Dokuması yapılacak örgünün veya desenin armür planı hazırlandıktan sonra bunun armür makinesine kumanda edebilecek hale getiril¬mesi için mekanik kontrollü armürlerde desen kartonlarına delinerek veya desen çubuklarına çivi yada role takılarak aktarılması gerekir. Gü¬nümüzde bütün mekanik kontrollü armürlerde desen kartonları kullanıldığı için burada armür desen kartonu delme işlemi anlatılacaktır. Öncelikle armür planı çıkarılmış olan desenin çerçeve adedinin ve atkı rapor boyunun armürün kapasitesini aşmaması gerekir. Örneğin; Yukarıda armür planı çıkarılmış olan bal peteği örgüsünün çerçeve adedi ve atkı ra¬poru her armür için uygulanabilir. Dokuma makinesinde takılı olan armür örneğin 16 çer¬çeve kapasiteli olabilir. Bu örnekte armürün ilk sekiz ayağına kumanda edilir, diğerleri çalıştı¬rılmaz. Yukarıdaki örnekteki bal peteği örgüsü¬nün armür planından armür katanlarının hazır¬lanması armür planındaki dolu noktalara kar¬tonda delik olarak uygulanması şeklinde olur. Armür kartonları iki şekilde olabilir.
1- Tek tek kartlar halindedir; bu kartlar desene göre delindikten sonra karton dikme işlemiyle birleştirilerek sonsuz karton dizisi şeklinde ar-müre takılır.
2- Band halindedir; çeşitli ebatlarda ve çeşitli dayanıklı malzemeden yapılmış şeritler halinde bulunur. İstenen rapor boyu kadar kullanılır ve en son iki*ucu dayanıklı bir şekilde birleştirile¬rek sonsuz şerit haline getirilir Şekil 21.27].








Şekil 21.27 : Armürler için poliester desen şe¬ritlerini, sonsuz şerit yapabilmek için iki ucunu ultrasonik kaynakla birleştirme makinesi (Stı-mın).
Çıkarılan armür planına göre kartonların de¬linmesine sağdan sola doğru başlanır. Armür kartonlarının armürdeki desen tomruğunda dönüşüde saat yönündedir. Delme işleminin ters yapılması yani soldan sağa doğru yapılması örneğin dimi örgülerinde dimi yönünü değişti¬rir. Bu açıklamalara göre armür kartonlarının delinmesi Şekil 21.28'de gösterilmiştir.

Armür kartonu delme makineleri
Sonsuz bant şeklindeki armür kartonlarının de¬linme işlemi çeşitli yapılardaki mekanik kon¬trollü aletlerle veya elektronik kontrollü cihaz¬larla yapılabilmektedir. Şekil 21.29'da elle ku¬manda edilen eski tip armür desen kartonu delme makinesi, Şekil 21.30'da ise elektronik kontrollü şerit halindeki armür kartonlarını delme makinesi görülmektedir.



Şekil 21.28 : Armür planında atkı sırasına göre her atkıda yukarı kalkması gereken çerçevelere kumanda edilmesi için armür kartonunun deli¬nerek hazırlanmasının şematik gösterilmesi. Şekilde A ile örgü raporu, B ile tahar planı, C ile armür planı ve D ile bir atkı raporu için ar¬mür kartonları gösterilmiştir. Genellikle küçük atkı raporlu desenlerde az sayıda karton desen tomruğunda dönemeyeceği için tekrar edilerek karton dizisi çoğaltılır. Böylece rahat çalışması sağlanır.

















Şekil 21.29 : Şerit şeklindeki armür desen kar¬tonlarını delmek için kullanılan mekanik kon¬trollü armür kartonu delme makinesi (Stâublı).










Şekil 21.30 : Elektronik kontrollü, tam otoma¬tik, armür desen şeridi delme makinesi (Stâublı).


21.3.1.E Armür Makinesinin Çalışma Prensibi (Sonsuz Şerit Kartonla Mekanik Kontrollü).
Elektronik kontrollü armürlerin gelişimine rağmen günümüzde en çok kullanılan armürler olan şerit kartonla kumanda edilen armürlerin çalışma prensibi çift kurslu armürler için Şekil 21.31'de gösterilmiştir. Bu konu armürlü doku¬ma makineleri bölümünde de açıklanmıştır.







Şekil 21.31 : Platinlere bağlı olan platin iğnele¬ri yaylarla armür desen kartonları yani desen tomruğu üzerine bastırılmakta ve tomrukta iğ¬nelere doğru gidiş geliş hareketi yapmaktadır. Karton üzerindeki deliklere karşılık gelen iğne¬ler delikten içeriye girerler. Bu platin iğneleri¬ne bağlı olan platinler kaldırma bıçaklarının çalışına sahasına girer, delik olmayan iğnelerin platinleri ise bıçakların çalışma sahasının dışın¬da kalır. Bıçaklara takılan platinler bıçakla bir¬likte hareket eder ve platinlere bağlı hareket kollarıyla kaldırma hareketini çerçevelere ile¬tirler.
21.3.1.F Armür Motifleri
Armürlü dokuma makinelerinde üretilen kü¬çük çiçekli, benekli veya geometrik motifler armür motifleri olarak isimlendirilir [Şekil 21.32]. Armür motifleri geleneksel olarak kuşgözü, çi¬vi başı, benekli, kareli, baklavalı, bal peteği gibi isimlerle bilinirler.













Şekil 21.32 : Çeşitli armürlü desenlendirme motifleri [81].
Eğer desenlendirme, çerçevelerin armürle kon¬trol edilmesi suretiyle yapılıyorsa, bu tür ku¬maşlara armür desenli kumaşlar denir. Armürlü desenlendirmede zemin iplikleriyle aynı renk ipliklerle veya renkli ipliklerle desen¬lendirme olanağı vardır. Zemin iplikleri ile ay¬nı renk ipliklerle desenlendirilen armürlü do¬kuma kumaşlara piyasada kendinden desenli dokuma kumaşlar adı verilir. Armür desenle¬rinde motifler genellikle küçük ve bağlantılı ol¬duğu için bu tip kumaşlarda iplik çıkmaları ve kaymalar görülmez.
Genel olarak daha fazla çerçeve gereksinimi nedeniyle, böyle bir deseni üretmek basit ana örgüleri üretmekten daha pahalı olacaktır. An¬cak jakara nazaran oldukça basit bir mekanik donatımla desenlendirme yapılır. Farklı hare¬ketleri yapan çözgü ipliklerinin uygun dizilme¬leri ile daha büyük, jakar benzeri desenler oluş¬turulabilir, ancak jakarlı desenler kadar ince hatlı ve net motifler elde etmek zordur [Şekil 21.33].
















Şekil 21.33 : Küçük geometrik desenlendirme-ye sahip, armürlü dokuma makinesinde üretil¬miş kumaş (üstte), kareli-çizgili desenlendirmeli, armürlü dokuma makinesinde üretilmiş kumaş (altta) [189].
21.3.2. JAKARLI DESENLENDİRME
Jakarlı desenlendirme, dokuma makinelerin¬den başka makinelerinden uygulanmış, bilinen en geniş desenlendirme olanağı veren jakar adı verilen bir tertibatla yapılan desenlendirme tekniğidir.
Bu bölümde jakar konusu aşağıdaki başlıklarda incelenmiştir. Ayrıca ağızlık açma mekanizma¬larında jakar tertibatının çalışma prensibi ay¬rıntılı olarak incelenmiştir.
a) Jakar makinesinin tanımı,
b) Jakar makinelerinin sınıflandırılması,
c) Jakar desen kağıdı,
d) Jakar deseni hazırlama,
- Jakar kartonu ve karton delme işlemi,
- Hamiş dizimi,
e) Jakar desenlerinde motif yerleştirme.
21.3.2.A Jakar Makinesinin Tanımı
Jakar makinesi, dokuma makinelerinde ağızlık oluşturmak için kullanılan, bu amaçla çözgü ip¬liklerine tek tek kumanda edebilen en gelişmiş ağızlık açma tertibatıdır.
Jakar makineleri ile desenlendirme olanağı ar-mür makinelerine göre çok daha fazladır. Çöz¬gü ipliklerine tek tek hareket iletebilme olana¬ğı olması büyük raporlu ve karmaşık motifli de¬senlerin dokuma kumaşta dokuma işlemi sıra¬sında elde edilmesine olanak vermektedir [Şe¬kil 21.34],
Jakarlı dokuma makinelerinde desen raporları¬nın büyüklüğü öncelikle jakar makinesinin iğne sayısına bağlıdır. Dokuma makinelerinde kulla¬nılan jakarlar 200, 400, 600, 896, 1200, 1312, 1344,1600,1792, 2688, 6144 kancalı olabilmek¬tedir.
21.3.2.B Jakar Makinelerinin Sınıflandı¬rılması








Şekil 21.34 : Jakarlı dokuma makinesi (Samt).
Jakar makineleri prensip olarak hepsi aynı te¬mel sistemde olmalarına karşılık kumanda sis¬temlerine göre, bir devirde ağızlık oluşturma sayılarına göre, silindir sayılarına göre, ağızlık oluşturma şekillerine göre olmak üzere çeşitli şekillerde sınıflandırılmaktadır. Jakar makineleri bir devirlerindeki ağızlık oluş¬turma sayılarına göre aşağıda gösterildiği gibi sınıflandırılır.
a) Tek kurslu jakar makineleri
b) Çift kurslu jakar makineleri
Jakar makineleri desen silindiri sayılarına görede ikiye ayrılırlar.
a) Tek silindirli jakar makineleri
b) Çift silindirli jakar makineleri Yukarda yapılan sınıflandırmalarda adı geçen jakar makineleri genellikle birlikte anılır ve in¬celenirler.
Tek kurslu, tek silindirli jakar makinaları
Tek kurslu, tek silindirli jakar makinelerinde makinenin bir devrinde bir atkı atılır. Hızları¬nın düşük olması ve fazla güç gereksinimi ol¬ması bu tip jakarların kullanımını hemen he¬men ortadan kaldırmıştır.'
Çift kurslu, tek silindirli jakar makineleri
Çift kurslu, tek silindirli jakar makinelerinde makinenin bir devrinde iki atkı atılır. Çift kurslu jakar makineleri günümüz dokuma makinelerinde en çok kullanılan jakarlardır. Jakar makineleri kumanda sistemlerine göre ikiye ayrılırlar.
a) Mekanik kontrollü jakar makineleri
b) Elektronik kontrollü jakar makineleri
Mekanik kontrollü jakar makineleri
Mekanik kontrollü jakar makineleri, kumandalarını istenilen desen ve örgüye göre hazırlan¬mış ve en az atkı rapor boyundaki atkı sayısı kadar olan delikli karton dizileri veya şerit kar¬tonlardan alırlar [Şekil 21.35].








Şekil 21.35 : Şerit kartonlu mekanik kontrollü jakar makinesi
a) Şerit desen kartonu, b) Jakar makinesi(Staublı).
Mekanik kontrollü jakar mekanizmalarının ana elemanları; iğneler, platinler, bıçaklar, tomruk, ınalvon tahtası, pedal, havandır. Desene göre delinmiş jakar kartonu tomruğa bağlanır ve karton iğneye, iğne kancaya hareket verir. Ha¬van bıçağına takılı kancalar, ağırlıklı jakar gü¬cülerine harniş ipi ile bağlıdır. Bunlar malyon tahtası deliklerinden geçirilen harniş ipliğini desene göre yukarı kaldırır ve ağızlık oluşumu¬nu sağlar. Atkı atımından sonra gücünün alt deliğine bağkağırlıkiar ile çözgü iplikleri aşağıya iner.
Elektronik kontrollü jakar makineleri
Elektronik kontrollü jakar makineleri kuman¬dalarını bilgisayarda hazırlanan disketlerden almaktadır.
Kumanda sistemi ve gücülere hareket iletimi manyetik bloklar sayesinde olmaktadır. Şekil 21.36'da elektronik kontrollü jakarlarda man¬yetik bloklu kontrol ve gücülere hareket iletimi görülmektedir.











Şekil 21.36 : Elektronik kontrollü jakarlarda ağızlık açma mekanizmasının şematik aşamala¬rı; a) Hareketli makaralar c,b) Kancalar, d,e) Bıçaklar, f) Manyetik blok (Bonas).

Elektronik jakar makinelerinin bağımsız bilgi¬sayara sahip tipleride vardır [Şekil 21.37].








Şekil 21.37 : Bağımsız elektronik kontrollü ja¬kar makinesi (Stâublı).
Çekme ve kesme noppeli, rute-li, 1 veya çok renkli dokunabilen jakar desenli çözgü kadife
1) Tek silindirli olan jakar makinalarmda rapordaki her çözgü ipliği için 1 iğne ve 1 kanca bulunur. Yani her iğne 1 kancaya bağlı olup yay kutusundaki bir yay vasıtasıyla silindire doğru itilir.
1 kanca dizisini kaldırmak için 1 bıçak olması gerekir. 600 iğneli bir jakarda her sı¬rada 50 iğne bulunduğuna göre 600:50= 12 iğne sırası var demektir; her sırada 1 bıçak olduğuna göre de 600 iğneli jakarda 12 bıçak bulunması gerekir. Bıçak şasisi de her atkı ipliğinde 1 kere, aşağı ve yukarı hareket etmektedir. Jakar silindirleri 4 köşe, 5 veya 6 köşeli olabilirler. Silindirin yüzeyi deliklerle kaplı olup silindir üzerine rapordaki atkı ip¬liği sayısı kadar delikleri bulunan ve uçlarından birbirleriyle bağlanmış kartonlar geçiril¬miştir. 168
ÇİFT SİLİNDİRLİ JAKAR SİSTEMİ;
2) Çift silindirli jakarlarda her harniş kaytanının bağlı bulunduğu çözgü ipliği için 2 iğne ve dolayısıyla 2 kanca bulunur. Örneğin: 600 çözgü iplikli bir jakarın 1200 iğnesi ve 1200 kancası mevcuttur. Silin¬dirlerden biri tek numaralı atkı ipliklerinin; diğeri çift numaralı atkı ipliklerinin delinmiş desen kartonlarını kontrol eder.
Tek ve çift silindirli sistemin hareket mekanizmaları aynı olmakla beraber çift silin¬dirli jakar makinaları daha hızlı ve daha rahat hareketlidir.
Silindir üzerine kartonlar, delikleri silindir delikleriyle üst üste çakışacak şekilde yerleştirilir. Silindir, iğnelere doğru yatay hareket ederek iğnelere yaklaşır veya uzakla¬şır. Silindirin iğnelere doğru hareketiyle, karşısında delik bulunan iğnenin geri itilmesi mümkün olmadığından, delikten içeri girer buna bağlı olan kanca bıçağa takılır ve yu¬karı kaldırılır. Kancanın bağlı bulunduğu çözgü iplikleri ise o atkı ipliği için yukarı kal¬kar. Şayet iğnenin karışısına isabet eden nokta delinmemiş ise, bu iğne silindir tarafın-dan'itileceğinden bıçağa da takılamaz. Böylece bıçak şasisinin de yukarı doğru hareke¬ti ile kancanın bağlı bulunduğu çözgü ipliği de aşağı iner.
Jakar Raporunun Hazırlanışı:
Jakar dokular kübik resimler, manzaralar, çiçekler, portreler ve dekoratif hazırlan¬mış motifleri içeren büyük desenli, karmaşık dokular olduğundan jakar raporunun hazır¬lanması da bir hayli karışık ve güçtür.
Jakar patronu üzerinde motifin resmi büyütülürken, kumaş üzerinde görüntülenen şeklin korunması ve motifin genişlik ve uzunluk oranlarının değişmemesi gerekir. Genel¬de eşit sayıda çözgü ve atkı sıklığı için kullanılan jakar patron kağıtları, şaft makinalarında olduğu gibi, 8:8 veya 10:10 taksimli mili metrik kağıtlardır. Ancak çözgü sık¬lığının atkıdan; atkı sıklığının çözgüden farklı olduğu jakar dokularda iğne sıralarına uy¬gun sıklık oranlarında patron kağıtları kullanılır.örneğin,! cm'sinde 36 çözgü ve 24 atkı ipliği bulunan bir kumaşın raporu 36:24 oranında karelere bölünmüş patron kağıtlarına çizilir. Veyahut 36 ve 24 sayılarının ortak böleni 12 olduğuna göre 36:12=3, 24:12=2 sayılarıyla 3:2 oranlarında veya bu sayıların aynı sayı ile çarpıldığında katları oranların¬da (9:6 -12:8 -15:10 gibi) karelere taksimli mili metrik kağıtlar kullanılır.
Bütün bunların dışında jakar patronlarının çizildiği çok sayıda değişik karelere tak¬simli patron kağıtları da bulunmaktadır. (Resim 363)
Farklı ölçüde patron kağıtları, kullanılan çözgü ve atkı sıklığına bağlı olduğu kadar, bağ¬lama türüne göre de değişiktir, örneğin: 8 bağlamalı bir saten 8 taksimli; 5 bağlamalı bir saten doku da 10 taksimli kareli kağıda çizilir.
Milimetre kareli kağıtların seçiminde önemli olan bir diğer nokta da jakar makinası-nın tipi ve iğne sayısıdır, örneğin; 400 iğneli bir jakarm 40050= 8 iğne sırası olduğuna göre çözgü ve atkı yönünde 8 küçük kareye taksimli patron kağıdının kullanılması, kar¬ton üzerindeki desen raporunun kontrolü açısından en uygunudur. Bu sebepten jakarda kaç iğne sırası mevcutsa o sayıda taksim edilmiş kareli kağıt kullanılır.
örneğin; 600 iğneli jakar makinası için bir desen verilmiş olsun ve bu desende cm' de 36 çözgü ve 24 atkı ipliği bulunsun 600 iğneli jakarda:
600:50= 12 iğne sırası olduğuna göre: 36 çözgü için.çözgüde 12 taksimatlı patron kağıdı kullanılıyorsa
24 atkı için de atkıda 24x12= 8 taksimatlı milimetrik kağıt kullanılması gerekir.
O halde çözgü ve atkı sıklığı oranları farklı olan bu örnek için kullanılacak en uygun patron kağıdı 125 oranında olmalıdır.
jakar motiflerinin çizimi, motifin sınırlarını gösteren kafesin çizimi ile başlar, önce çizilecek motifin sınırları tespit edilir. Simetrik olan motifler ortasından çizgiyle 2 ye bölünürler ve yarım motif üzerinden desen işlenir. Yarım motif resim 364 de görüldüğü gibi ABCD karesi içine alınır. AB ve CD arasına 1-2 eğik çizgi ile AD ve C0 arasına da ikinci bir 3-4 bir 3-4 eğik çizgi çekilir. Bu çizgiler üzeri eşit aralıklarla işaretlenerek işa¬retler üzerinden her iki kenara paraleller çizilerek kareler oluşturulur. Daha sonra da motif kareli patron kağıdına geçirilir. Simetrik motif üzerinde oluşturulan karelerden her biri patron kağıdı üzerinde 1 büyük kareye tekabül edecek şekilde hesaplanarak çizi¬len motif patron kağıdına geçirilir. Verilen bağlama türü ile motif içi doldurulacak ze¬min boyanır. Veyahut motif için boyanarak zemin boş da bırakılır. (Resim 365-366)
Resim 365 de motif atkı ipliği tarafından oluşturulmuş; resim 366 da ise çözgü ipli¬ği tarafından oluşturulmuş görülmektedir.
Aynı şekilde örnek olarak verilen resim 367 deki motifin raporu 100 iğneli jakarda dokunduğu taktirde 10 eşit kareye; 200 iğneli jakarda dokunduğu takdirde 20 eşit kare¬ye bölünerek bir önceki örnekteki gibi geliştirilmelidir. Bu örneğe şayet zemin ve motif için 5 bağlamalı çözgü veya atkı saten kullanılacaksa, 10:10 taksimli kareli patron kağıdı kullanılmalıdır.
Aşağıda diğer örneklerde de görüldüğü gibi kareli kağıt üzerindeki motiflerde, önce deseni belirleyen çizgilerle motif oluşmuş, daha sonra çözgü veya atkı saten türleriyle de zemin ve motif içindeki çizimler tamamlanmıştır (Resim 368-369-370). ~
21.3.2.C Jakar Desen Kağıdı
Jakar deseni yapımı için kullanılan kağıtlar, çe¬şitli atkı ve çözgü sıklığı orantılarına göre dü¬zenlenmiş ve 12 veya 16 tuş düzenlerine göre oluşturulmuş mili metrik kareli kağıtlardır [Şe¬kil 21.38, Şekil 21.39].







Şekil 21.38 : Desen kağıdına çizilmiş ve boyan¬mış jakar deseni [40].









Şekil 21.39 : Bilgisayarda hazırlanmış jakar de¬seninin desen kağıdında görünüşü ve bilgisayar disketleri (Stâublı).
Bu kağıtların büyük bir kısmı ülkemizde yapıl¬maktadır. Sadece bilgisayarlı karton delme ma¬kinesi için hazırlanacak desenlerde gerekli olan optik kağıtlar ithal edilmektedir. Optik kağıtlar pahalı olmalarına karşın kulla¬nım kolaylığı ve temizliği açısından her desen¬de tercih edilmektedir. Çünkü gerek desenin çizimi sırasında, gerekse karton delme esnasın¬da kolay okunması nedeniyle önemli verim ar¬tışları sağlamaktadırlar.
21.3.2.D Jakar Deseni Hazırlama
Jakar deseni çok detaylı, karışık ve büyük mo¬tiflerden oluşur. Damask, brokar, halı, battani¬ye, jakar desenli dokumalardan bazılarıdır. Jakar dokuma örgülerinde temel örgü ve bun¬ların türevleri kullanılır. Her iğne bir tek harniş ipliğine bağlanarak bir motif elde edilebildiği gibi aynı iğneye birden fazla harniş bağlanarak malyon tahan düzenlemeleri ile kumaş eninde motif tekrarları yapılabilir. [Şekil 21.40, Şekil 21.41].
Jakar makinelerinde desen iki işlemle meydana gelir.
1- Karton delme işi,
2- Hamişlerin dizilişi
Takar Kartonu ve Karton Delme İşlemi
Klasik jakar mekanizmalarını kontrol etmek için desene ve örgüye uygun olarak delinmiş kartlar kullanılır.
Bu kartonların birbirine iple bağlı olan bir gru¬bu istenen desenin oluşturulmasını sağlar. Kar¬ton adedi desen raporunda yer alan atkı sayısı kadardır.
Jakar desenleri için çok çeşitli kartonlar kulla¬nılır. Bunların seçiminde dayanıklılık, maliyet, delme kolaylığı özellikleri göz önüne alınır. Pi¬yasada diğer tiplere göre ucuzluğu ve delme kolaylığı nedeniyle beyaz 40 numara olarak ta¬nınan karton kullanılmaktadır. Prespant, alüminyum kaplama vs. isimleriyle anılan kartonlar daha yüksek maliyetlidirler. Bu tip jakar kartonları mekanik çalışan piyano adı verilen karton delme makinelerinde delinir ve sonradan birbirlerine bağlanarak deseni oluşturan kartonlar dizisi meydana gelir. [Şekil 21.42, Şekil 21.43].
Kartonların yerine sonsuz bir kağıt kullanılabi¬lir. Eski mekaniki yöntemlerin yerine okuma ve delme olayı elektronik olarak yapılabilen sonsuz şerit kartonlu makineler geliştirilerek bu işlem çok kolaylaştırılmıştır [Şekil 21.44, Şe¬kil 21.45].










Şekil 21.40 : Harniş dizimi motif tekrarlarına göre düzenlenmiş jakarlı dar dokuma makinesi (Bonas).
Son yıllarda ise elektronik kontrollü jakar ma¬kineleri yapılmıştır. Bu makinelere desenlerin programlandığı disketlerle kumanda edilir.









Şekil 21.41 : Bilgisayarda jakar desenlerinin hazırlanışı (Stâublı).


Bunun dışında jakar motiflerinde görülen gölgeli dimi veya gölgeli saten bağlama türleri (5 ve 8 bağîamalı) doku yüzeyinde yansıttıkları ışık efeklerinden dolayı çok sık kullanılan bağlama türlerindendir.
Jakar Kartonları Nasıl Hesaplanır:
Çözgü raporu 200 iplikli bir desenin, 65 cm ham kumaş eninde, toplam 2000 çözgü ipliği sayısına göre 10 rapor hesaplanmış olsa, 1 kancaya 10 kaytanın bağlanması gere¬kir. Kumaş eninde 10 rapor olduğuna göre her raporun ilk çözgüsü aynı kancaya takıl¬dığından, 10 rapor için 10 kaytan bağlanır. Çözgünün 1 raporunda 200 iplik olduğuna göre, toplam
200 x 10=2000 kaytan var demektir.
32 şer kenar iplikleri ilave olarak sayılırsa her iki kenara 64 iplik için
64:8 = 8 kanca
8x8= 64 kaytan ilave edilir.
O halde 65 cm kumaş eni için kullanılan kaytan adedi toplam:
2000+ 64= 2064 kaytan olmalıdır. Şayet 400 iğneli bir jakarda 8 bıçak varsa 2064 kaytan için:
2064: 8= 258 bıçak sırası olması gerekir.









Buna göre delikli tahtanın uzunluğu şöyle hesaplanır:
65 cm ham uzunluğu verilmiş olan bu kumaşın % 7,5 atkı uzama oranı ile hesaplan¬mış mamul uzunluğu:
65 x 1,075 = 69,87^70 cm'dir. 70 cm tarak eni, jakar tezgahlarda kullanılan delikli tahtanın uzunluğu demektir.
Bu işlemin doğruluğu, şekilde görülen A enindeki bıçak sırasının B uzunluğunda (1 cm'sinde) kaç bıçak sırası olduğunu hesaplamakla kontrol edilir.
Pamuklu dokumalarda genelde 1 cm'de 4,5 bıçak sırası hesaplanır.
Yukarıda verilen bu örneğe göre ise 70 cm tarak eninde toplam 258 bıçak sırası var.
258 sa cm'ye 3 bıçak sırası isabet etmektedir.
Böylece karton, şerit karton ve delme makine¬leri kullanımına gerek kalmamıştır.















Şekil 21.42 : Mekanik eski tip jakar kartonu delme makineleri (Eltex).
Harniş dizimi
Harniş iplerinin jakar makinesinin çengellerine bağlanıp oradan da harniş plakasından geçirilme düzenlerine harniş dizimi adı verilir. Bu düzenleme, jakar ve hamişin dokuma maki¬nesinde bulundukları duruma göre düz dizim ve çapraz dizim ismi ile anılır.
Düz dizim
Harniş dümdüz asılıdır ve karton silindiri çöz-güye dikey durumdadır.
Çapraz dizim
Jakar o şekilde konulmuştur ki silindir çözgüye paraleldir ve hamişin 90 derecelik bükümü var¬dır. Her iki tipte de muhtelif bağlamalar müm¬kündür. Bu bağlama (dizim) çeşitleri şunlardır:
Tek bağ
Bu tipte her jakar iğnesi bir tek harniş ipini ve yalnız bir çözgü ipini kontrol eder ve kumaş eninde yalnız bir desen raporu vardır.
Tekrar eden bağ
Bu tipte her jakar iğnesi birçok harniş ipini kontrol eder ve desen kumaşın eninde birçok kez tekrarlanır.
Merkez (nokta) bağı
Bu tipte her jakar iğnesi desen raporunun yarı¬sında bir çözgü ipliğini ve diğer yarısında da bir çözgü ipliğini kontrol eder, bunun sonucu ola¬rak ta desenin yarısı diğer tarafın aynadan ak¬seden hayali gibidir.
Kenarbağı
Bu tipte jakar iğneleri ve çengelleri kumaşın kenarına yakın yerde ve ona paralel olarak bir desen oluşturur, diğer iğneler ve çengellerde kumaşın geri kalanında değişik bir desen oluş¬turmada kullanılır.







Şekil 21.43 : 1200'Iü bir jakar için desen kartonu; A- Diki§ delikleri, B- Tomruk (meme) deliği, C-Desen delikleri.









Şekil 21.44 : Jakar kartonu hazırlama için bilgisayarlı sistem (Eltex).
Karışık bağlar; yukarda açıklanan bağların iki veya daha fazlasının kombinezonudur.
21.3.2.E Jakar Deseninde Motif Yerleşimi
Jakar deseni hazırlanırken motiflerin desen ra¬poruna yerleştirme biçimleri ve raporlama yani rapor tekrarlarında desenin bütünlük kazan¬ması çok önemlidir. Bu amaçla çeşitli sistema¬tik yöntemler geliştirilmiştir. Bunlar şunlardır.
a) İskoç tip serbest motif yerleşimi; deseni oluşturan motiflerin rapor içinde kuralsız yerleştirilmesidir [Şekil 21.46].
b) Geometrik motif yerleşimi [Şekil 21.47].
c) Simetrik motif yerleşimi; başta halılar olmak üzere jakarlı dokuma kumaşlarda çok kullanı¬lan motif yerleştirme sistemidir. Simetri eksen¬lerinde motiflerin bozulmamasına dikkat edilir
[Şekil 21.48, Şekil 21.49].
d) Çevirmeli motif yerleşimi [Şekil 21.50].
e) Yarım tekrarlı motif yerleşimi [Şekil 21.51.]
f) Kaydırmalı motif yerleşimi [Şekil 21.52].
g) Saten sistemli motif yerleşimi [Şekil 21.53, Şekil 21.54, Şekil 21.55].
h) Ters yarım tekrarlı motif yerleşimi [Şekil 21.56, Şekil 21.57].










Şekil 21.45 : Bilgisayarlı şerit jakar kartonu del¬me makinesi (Stâublı).














Şekil 21.46 : Serbest yerleştirmeli motifler.











Şekil 21.47 : Geometrik motif dizaynı.












Şekil 21.48 : Simetrik motif dizaynı şeması.
21.4. KLASİK DOKUMA KUMAŞ
Bu bölümde çok kullanılan ve klasikleşmiş bazı dokuma kumaş desenlerine örnekler aşağıdaki başlıklarda verilmiştir.
a) Ekose,
b) Madras ekosesi,
c) Karo deseni,










Şekil 21.49 : Simetrik motif dizaynı.










Şekil 21.50 : Motif çevirmeli ve taşımalı dizayn.
d) Potikare
e) Kazayağı
f) Puantiye
g) Polka benekleri
h) İğne başı deseni
ı) Mondrian deseni
j) Ponton desenleri
k) Raye deseni.









Şekil 21.51 : Yarım motif tekrarı dizaynı.









Şekil 21.52 : Yön değiştirmeden kaydırmalı motif yerleştirme.
21.4.A Ekose
Çeşitli renklerde atkı ve çözgü ipliklerinin, dü¬zenli şekilde dokunmasıyla meydana gelen, ka¬reli desen çeşididir.
Tam kare olmayan dik dörtgenler oluşturan renkli dokuma desenleri içinde ekose terimi kullanılmaktadır [Şekil 21.58, Şekil 21.59].









Şekil 21.53 : Düz saten dizaynı.









Şekil 21.54 : Çevirmeli kırık saten dizaynı.
21.4.B Madras Ekosesi
Özellikle pamuklu kumaşlarda uygulanan iri kareli desen tasarımına verilen isimdir. Genel özellikleri;
- Çoğunlukla düzensiz bir sıralamaya sahip ka¬reli desenler, çok renklidirler.
- Kural olarak beyaz fon kullanılmaz.









Şekil 21.55 : Serbest saten dizaynı.










Şekil 21.56 : Ters dönmüş yarım dizayn.
21.4.C Karo Deseni
Genellikle iki renk ipliğin atkıda ve çözgüde tam kareli desen oluşturacak şekilde kullanı¬mıyla yapılan dokuma desenidir. Kareler çizgi¬lerle değil satranç tahtası tarzında oluşturulur. Karelerin içinde örgüye bağımlı olarak küçük yapılı efektler oluşturulabilir [Şekil 21.60].










Şekil 21.57 : Düşey çevirme yöntemi.






Şekil 21.58 : Atkıda ve çözgüde renkli ipliklerin düzenli aralıklarla değişimli olarak kullanılma¬sıyla elde edilen ekose desenli kumaşın iki kat büyütülmüş görünüşü.
21.4.D Potikare
Genellikle biri beyaz olmak üzere iki renk ipli¬ğin atkı ve çözgüde düzenli bir sıralamayla kul¬lanılması ve bezayağı örgü ile dokunmasıyla el¬de edilen klasik dokuma desenidir. Genellikle spor gömlekliklerde, ev tipi iş ön¬lüklerinde ve modaya bağlı olarak bayan dış gi¬yiminde kullanılmaktadır [Şekil 21.61].











Şekil 21.59 : Büyük kareler oluşturan çizgili ekose desenli kumaşla, düz renk kumaşın kombinasyonuyla dizayn edilmiş bir ceket.











Şekil 21.60 : Uyumlu renkler ve desenlerle içi doldurulmuş, satranç tahtası karolarına sahip olacak şekilde desenlendirilmiş kumaştan ya¬pılmış spor bir gömlek.











Şekil 21.61 : Bir çeşit potikare varyasyonu ile desenlendirilmiş spor gömlek.
21.4.E Kazayağı Deseni
Çözgü ve atkı renk raporlarında genellikle si¬yah ve beyaz veya birbiriyle kontrast olan iki renk ipliklerin dörtlü yada sekizli gruplar halin¬de düzenlenmesi ve 2/2 dimi örgü ile oluşturu¬lan küçük damalı efekt [Şekil 21.62].














Şekil 21.62 : Çözgüde ve atkıda sekizli siyah ve
beyaz iplik gruplarının sıralı olarak düzenlen¬mesi ve 2/2 dengeli dimi örgüsü ile dokunmasıyla yapılan kazayağı desenli kumaştan üretil¬miş etek.
21.4.F Puantiye
Birbirleriyle temas etmeye ancak belli bir dü¬zen içinde desen raporuna dağıtılmış olan ge¬nellikle küçük dairelerin oluşturduğu desenleme şeklidir.
Dokuma veya baskı yoluyla oluşturulabilir [Şe¬kil 21.63].













Şekil 21.63 : Büyük ve küçük dairelerle desen¬lendirilmiş kumaşlardan oluşturulmuş puantiye desenli takım.
21.4.G Polka Benekleri
Madeni para büyüklüğünde, birbirine oldukça yakın duran benekler ve bunlardan oluşan de¬sene verilen isimdir.
21.4.H iğne Başı Deseni
Genellikle erkek kumaşlarında uygulanan çok küçük noktaya benzer şekilde renk desenlemesi.
Tek renkliymiş gibi bir etki uyandırır. Çoğun¬lukla bu etki doğal ipek veya en ince merinos kamgam iplikleriyle dokunduğunda meydana gelir.
21.4.1 Mondrian Deseni
Kumaşların üzerinde alışılmışın dışında alan kaplayan, kare, çapraz, çizgi gibi değişik renk ve büyüklükteki geometrik figürlerin kullanıldığı, kontürleri siyah ile belirlenen desen tarzı¬dır.
21.4.J Ponton Desenleri
Çözgü ve atkı içindeki daha kalın iplikler veya örgü ile meydana gelen, gözenekli yazlık ku¬maşlarda uygulanan, hafif ince kabanklı, kafesimsi desenleme türü.
21.4.K Raye Desenlemesi
Renkli iplik ve örgü efekti ile hızlı geniş olma¬yan uzunlamasına çizgiler şeklindeki desenle¬me tarzıdır.



















İÇİNDEKİLER
21.1. DESENLENDİRME PARAMETRELERİ 1
21.1.A Örgü Efekti, Doku Efekti 1
21.1.B Renk Efekti 1
21.1.C İplik Yapısı Efekti 2
21.2. DESENLENDİRME YÖNTEMLERİ 2
21.2.1 ÖRGÜ BİRLEŞİMLERİYLE DESENLENDİRME 3
21.2.2. TEMEL ÖRGÜ YAPISINA MOTİF YERLEŞTİREREK DESENLENDİRME 4
4. RENK VE ÖRGÜ EFEKTLERİ 5
4.1. Basit Renk ve örgü Efektleri 5
4.1.1. örgünün Renk ile Kombinasyonu 5
4.1.1.1. Renk ve örgü Efektlerinin Kareli Kağıt Üzerinde Gösterilmesi 5
4.1.1.2. Renk ve Örgü Efektlerinin Sınıflandırılması 6
4.1.1.3. Aynı Renk Raporu ve Aynı örgü ile Varyasyon Oluşturma Yöntemleri 7
4.1.2. Basit Renk ve örgü Efektlerine örnekler 8
4.1.2.1. Devamlı Çizgi Efektleri 8
4.1.2.2. Piyedepul (Pied de Poule) Desenlendirme yöntemleri 9
4.1.2.3. Kuş Gözü Efektleri 9
4.1.2.4. Düz Çizgi Efektleri 9
4.1.2.5. Basamak Efektleri 11
4.2. Karmaşık Renk ve örgü Efektleri 11
4.2.1. Yollu Renk ve örgü Efektleri 11
4.2.1.1. Renk Raporu ve örgü Konumlarının Değiştirilmesi ile Yapılan Efektler 11
4.2.1.2. Basit örgü ile Basit Atkı Renk Raporu ve Karmaşık Çözgü Renk Raporu Efektleri 12
4.2.1.3. Yollu örgü ile Basit Atkı Renk Raporu ve Basit Çözgü Renk Raporu Efektleri 12
4.2.1.4. Yollu örgü ile Basit Atkı Renk Raporu ve Karmaşık Çözgü Renk Raporu Efektleri 13
4.2.2. Ekoseli Renk ve örgü Efektleri 13
4.2.2.1. örgü ve Renk Raporlarının Konumlarının Değiştirilmesi ile Yapılan Efektler 13
4.2.2.2. Basit örgü ile Karmaşık Çöz-gü ve Atkı Renk Raporu Efektleri 14
4.2.2.3. Basit ve Karmaşık Çözgü Renk Raporları ile Yollu Örgü ve Karmaşık Atkı Renk Raporu Efektleri 15
4.2.2.4. Basit ve Karmaşık Atkı Renk Raporları ile Karmaşık Çözgü Renk Raporu ve Yatay Yollu örgü Efektleri 15
4.2.2.5. Basit ve Karmaşık Atkı Renk Raporları ile Basit ve Karmaşık Çözgü Renk Racoru ve Ekose örgü Efektleri 15
4.2.3. Figürlü Renk ve örgü Efektleri 15
4.2.3.1. Basit ve Karmaşık Renk Raporları ile Yapılan Figürlü Efektler 15
4.2.3.2. özel örgülerin Figürlü Efektler Oluşturmak için Düzenlenmesi 16
21.2.4. DİĞER DESENLENDİRME OLANAKLARI 17
21.3.l.A Armür Makinesinin Tanımı 20
21.3.1.B Armür Makinelerinin Sınıflandırılması 20
21.3.l.C Armür Planının veya desen zincirlerinin Hazırlanması 26
21.3.l.D Armür Kartonlarının Delinmesi 27
21.3.1.E Armür Makinesinin Çalışma Prensibi (Sonsuz Şerit Kartonla Mekanik Kontrollü). 31
21.3.1.F Armür Motifleri 31
21.3.2. JAKARLI DESENLENDİRME 33
21.3.2.A Jakar Makinesinin Tanımı 34
21.3.2.B Jakar Makinelerinin Sınıflandırılması 34
ÇİFT SİLİNDİRLİ JAKAR SİSTEMİ; 37
21.3.2.C Jakar Desen Kağıdı 40
21.3.2.D Jakar Deseni Hazırlama 41
Düz dizim 45
Çapraz dizim 45
Tek bağ 45
Tekrar eden bağ 45
Kenarbağı 45
21.3.2.E Jakar Deseninde Motif Yerleşimi 46
21.4. KLASİK DOKUMA KUMAŞ 49
21.4.A Ekose 51
21.4.C Karo Deseni 53
21.4.D Potikare 54
21.4.G Polka Benekleri 57
21.4.H iğne Başı Deseni 57
21.4.1 Mondrian Deseni 57
21.4.J Ponton Desenleri 58
21.4.K Raye Desenlemesi 58